Từ những năm 60 của thế kỷ XX, Viện khảo cổ học Việt Nam đã khảo sát, điều tra và tiến hành khai quật, khảo cổ đã tìm được nhiều hiện vật (công cụ sản xuất bằng đá như: rìu, mũi nhọn, hòn ghè, hòn kê, bàn mài, lưỡi cưa...và đồ trang sức bằng đá như: vòng tay, vòng tai, vòng cổ...). Qua đó, các nhà khoa học đã khẳng định: châu Vạn Ninh xưa đã từng là một trong những trung tâm trao đổi buôn bán lớn trong khu vực. Ngày nay, trên địa bàn xã Vạn Ninh vẫn còn lưu giữ được rất nhiều di chỉ, khảo cổ có giá trị như gò Thoi Giếng, bến Thoi Sành, bến Dạ Vạt… Châu Vạn Ninh có nhiều liên hệ mật thiết với Thương Cảng Vân Đồn (Thuộc huyện Vân Đồn ngày nay); Vạn Ninh còn được biết đến với nhiều di tích lịch sử văn hóa có giá trị như đình Vạn Ninh, chùa Lũi, Miếu thờ công chúa Lý Công Hoa…

      Ra đời và phát triển cùng với quá trình tồn tại và phát triển của cộng đồng cư dân, đình Vạn Ninh thuộc địa phận thôn Trung, được coi là một trong những công trình tín ngưỡng, tâm linh tiêu biểu của xã Vạn Ninh nói riêng và thành phố Móng Cái nói chung. Năm 2011, di tích đã được UBND tỉnh Quảng Ninh ra Quyết định xếp hạng là di tích lịch sử cấp tỉnh.

Di tích đình Vạn Ninh (Ảnh tư liệu năm 2011)

      Đình Vạn Ninh là cụm di tích lịch sử bao gồm nhiều công trình như: đình Vạn Ninh, Rừng Đình và Bia thờ liệt sỹ Hoàng Văn Thủ. Trong đó đình Vạn Ninh được xây dựng từ khoảng thế kỷ thứ XV. Đây là nơi thờ Lý Thường Kiệt, người anh hùng dân tộc đã có công đánh tan âm mưu xâm lược nhà Tống, bảo vệ toàn vẹn chủ quyền dân tộc. Trong quá trình lãnh đạo cuộc kháng chiến, Ông đã chọn Vạn Ninh làm nơi tập kết thủy quân. Sau khi ông mất, để tưởng nhớ công lao của ông, nhân dân nơi đây đã xây dựng đình và suy tôn ông lên làm Thành Hoàng, phối thờ với các vị thành hoàng khác trong làng (Không Lộ, Giác Hải, Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn, vua Trần Nhân Tông, Phạm Ngũ Lão, Yết Kiêu và vua Lê Thái Tổ).

      Ban đầu, đình Vạn Ninh được xây dựng tại khu vực Mũi Ngọc (Phường Bình Ngọc), sau đó được di chuyển về Vạn Ninh, xây dựng tại khu vực Rừng Đình. Theo lời kể của nhân dân địa phương, từ khi đình được xây dựng tại Rừng Đình thì mỗi hộ gia đình ở địa phương chỉ sinh được duy nhất một người con trai. Do vậy, nhân dân đã chuyển đình sang một khu vực khác là địa điểm xây dựng đình hiện nay. Trải qua những biến đổi thăng trầm của thời gian, đến nay đình Vạn Ninh không còn giữ nguyên được quy mô của các công trình và các di vật có từ thời khởi dựng.

      Năm 2008, đình Vạn Ninh được nhân dân đóng góp phục hồi lại trên nền móng cũ với diện tích khuôn viên là 1.234m². Ngôi đình có diện tích là 198,36m² được xây dựng theo kiểu chữ “Đinh - J” trên một gò đất cao với địa thế khá đẹp, theo hướng Đông Nam, gồm năm gian tiền đường và ba gian hậu cung; Mái lợp ngói mũi hài, chung quanh diềm mái trang trí dải cánh sen cách điệu. Hệ thống vì kèo của đình được thiết kế theo kiểu giá chiêng chồng rường, được chạm trổ, ghép mộng chắc chắn. Đến nay, tại đình vẫn còn lưu giữ được 03 sắc phong từ thời vua Tự Đức (1855) và một số đá tảng kê chân cột của đình cũ.

       Không chỉ là một công trình tín ngưỡng tâm linh của địa phương, đình Vạn Ninh còn là nơi diễn ra các sinh hoạt văn hóa cộng đồng của cư dân xã Vạn Ninh nói riêng và thành phố Móng Cái nói chung. Lễ hội đình Vạn Ninh được tổ chức đều đặn (Trong hai ngày 10 – 11 tháng Giêng ÂL/ hàng năm) với nhiều nghi thức và nội dung phong phú. Đặc biệt hát Nhà tơ ở Vạn Ninh được xem là một trong những cái gốc của nghệ thuật hát nhà tơ, hát cửa đình ở Quảng Ninh và miền ven biển Bắc Bộ. Hiện nay, CLB Hát nhà tơ -  Hát múa cửa đình Vạn Ninh đã được thành lập và sinh hoạt đều đặn với trên 30 thành viên, trong đó có 04 thành viên đã được Hội VNDG Việt Nam công nhận danh hiệu Nghệ nhân daan gian (Năm 2014, 03 nghệ nhân tiếp tục được tỉnh đề nghị Bộ VHTTDL công nhân danh hiệu nghệ nhân ưu tú).                  

Hát nhà tơ tại lễ hội đình Vạn Ninh

      Không chỉ là địa điểm sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của nhân dân địa phương, đình Vạn Ninh còn là một di tích lịch sử gắn liền với quá trình đấu tranh bảo vệ tổ quốc và xây dựng đất nước của nhân dân ta. Tại đây, trong cuộc khởi nghĩa giành chính quyền tháng Tám, năm 1945, xã bộ Việt Minh đã công bố tước quyền hành của Lý trưởng, Phó Lý, ủng hộ Việt Minh đánh Pháp, đuổi Nhật. Trước đó, Đình Vạn Ninh từng là nơi đón tiếp đồng chí Hoàng Quốc Việt và Đặng Việt Châu. Trong cuộc kháng chiến chống Pháp, đình là chỉ huy sở, tổ chức chỉ huy chiến đấu chống Tưởng, nơi nuôi giấu cán bộ hoạt động kháng chiến, in giấy thông hành giả cho cán bộ của ta vào khu vực trung tâm Móng Cái làm dân lao động rồi tổ chức cướp vũ khí của địch…Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, đình là nơi tập kết lương thực, tiễn đưa hàng trăm con em của Vạn Ninh lên đường vào chiến trường Miền Nam kháng chiến.

      Cùng với hệ thống di tích trên địa bàn (đền Xã Tắc, chùa Xuân Lan, chùa Nam Thọ, đình Trà Cổ…), đình Vạn Ninh được coi là một trong những “Cột mốc văn hóa” vững chắc khẳng định chủ quyền, lãnh thổ của Việt Nam nơi địa đầu Tổ quốc. Di tích  hứa hẹn sẽ là một trong những điểm du lịch hấp dẫn trong tương lai./.