Di tích quốc gia Đền Xã Tắc 

Đền Xã Tắc tọa lạc tại một vị trí đặc biệt, cạnh bờ sông Ka Long (ranh giới biên giới Việt Nam- Trung Quốc), thuộc khu 3, phường Ka Long, TP Móng Cái, tỉnh Quảng Ninh. Năm 2005, đền Xã Tắc được công nhận là Di tích cấp tỉnh, năm 2020, được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch xếp hạng Di tích cấp Quốc gia. 

Di tích Đền Xã Tắc được xây dựng từ trước năm Kỷ Mão 1879, là nơi phụng thờ thần Xã Tắc Đại Vương và thờ thần Cao Sơn Đại Vương, Hưng Nhượng Đại Vương Trần Quốc Tảng. 

Theo nội dung văn bia (năm Kỷ Mão/1879) (hiện nay đang được lưu giữ tại đền Xã Tắc):“Sở thuộc thần minh quan và dân đều được đội ơn; linh khí đã chung đúc ở đây thì muôn dân cùng vui ca nơi lạc thổ. Vậy nên miếu đàn này cần được tu sửa, cung tường này cần phải trùng tu. Miếu ở thôn Tây Ngạn của ta phụng thờ Xã Tắc Đại Vương đã được xây dựng từ lâu. Đàn tế thần cao mà nghiêm chỉnh. Đến nay vẫn thấy rõ. Vậy nên việc xây mới mọi người đều vui vẻ hỗ trợ, đồng tâm hiệp lực phúc dài vô cùng, miếu đàn hoàn thành thần lại linh ứng như xưa. Tại bia đá này ca ngợi Đại Vương, danh tính sáng mãi. Vậy làm bài tựa. Kính cẩn, khắc tên lên những tín thiện công đức ở sau”: … 

…  “Thường nghe thần Cốc (thần lúa gạo), thần đất chính là Xã Tắc tôn thần; chính là chúa tể của một làng, một nước. Từ xưa tới nay đều lập miếu đàn để thờ tự thần. Nay nghề của chúng ta là buôn bán để sinh nhai, người khỏe, của nhiều, phúc dài tai tiêu đều nhờ vào ân đức của tôn thần cả. Bởi vậy kính thành trùng tu thần đàn bảo tọa. Đem công lao đóng góp của xích tử khắc vào sau: … ”.  

Trải qua nhiều lần trùng tu, ngôi đền Xã Tắc bề thế bây giờ được xây dựng trên nền đền cũ bằng sự phát tâm công đức của đông đảo nhân dân, tăng ni, phật tử trên khắp mọi miền đất nước. 

Tôn vinh giá trị trường tồn

Nằm bên bờ sông Ka Long, dòng sông nối liền hai nước Việt Nam - Trung Quốc, đền Xã Tắc từ lâu đã được xem như là một “cột mốc” văn hóa khẳng định chủ quyền lãnh thổ quốc gia, ghi dấu lịch sử nơi ông cha ta thời trấn yên bờ cõi và khẳng định nét đặc trưng trong sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng dân gian của người Việt nơi địa đầu biên cương Tổ quốc. 

Tế Xã Tắc là đại lễ cổ truyền, có từ thời Đinh, truyền qua Lê, Lý tới nhà Nguyễn và ngày nay. Theo các cứ liệu lịch sử, đàn Xã Tắc của tỉnh Hải Ninh xưa được đặt tại Móng Cái vào khoảng thời gian trước hoặc sau Minh Mạng năm thứ 13 (1832).

Đàn Xã Tắc là nơi tổ chức lễ tế thần Xã (đất) và thần Tắc (lúa), đây là 2 vị thần tiêu biểu cho 5 loại thổ thần và ngũ cốc thần theo tư duy của cư dân nông nghiệp. Hai vị thần này luôn gắn bó với nhau, không tách rời nhau như bản thân đất và lúa trong đời sống cư dân nông nghiệp lúa nước. Trong Quốc triều chánh biên toát yếu có viết: “Tắc mà không có Xã không sinh trưởng được. Xã mà không có Tắc thì không thành hiệu gì hết, cho nên hiệp tế Xã Tắc vì công lợi ngang nhau”. Đất đai và lúa gạo là 2 yếu tố rất quan trọng trong đời sống nông nghiệp, và nó tác động mạnh mẽ đến nền kinh tế của nước nhà. Chính vì ý nghĩa đó nên quan niệm Xã Tắc có nghĩa như là Quốc Gia. Trong từ điển Bách khoa Đào Duy Anh có viết: “Thuở dựng nước rất quý trọng nhân dân. Dân cần có đất để ở nên lập nền Xã để tế thần hậu thổ, dân cần có lúa ăn, nên lập nền Tắc để tế thần Nông. Mất nước là mất Xã Tắc nên Xã Tắc cũng có nghĩa là Quốc Gia”. Nước ta là nước nông nghiệp vậy lập đàn tế Xã Tắc ở Kinh đô và trong cả nước có ý nghĩa rất quan trọng. 

Lễ tế Xã Tắc thể hiện ước vọng của những cư dân nông nghiệp về thời tiết mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, đời sống yên bình, no đủ. Yên bình và thịnh vượng là ước vọng muôn đời của con người (và có lẽ của tất cả mọi sinh vật). Ước vọng ấy vĩnh hằng tồn tại bất kể thời gian và không gian, khiến đời sống được sinh sôi, nảy nở. Đối với cư dân nông nghiệp, ước vọng này có thực hiện được hay không phụ thuộc phần lớn vào thiên nhiên, thời tiết. Thời tiết mưa thuận gió hòa tất đem lại mùa màng tươi tốt, đời sống ấm no, hạnh phúc. Chính vì vậy, lễ tế Xã Tắc được cử hành hàng năm cầu xin Trời ban mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, đem lại sự phồn vinh, an lành cho toàn dân tộc. Với ý nghĩa ấy, tế Xã Tắc không chỉ là lễ của triều đình mà là của toàn dân.

Từ năm 2018 đến nay, thành phố Móng Cái đã phục dựng và duy trì tổ chức lễ hội đền Xã Tắc nhằm bảo tồn, phát huy, tôn vinh giá trị của di tích, đáp ứng nhu cầu hưởng thụ văn hóa và sinh hoạt tín ngưỡng tâm linh của nhân dân, thể hiện đạo lý "Uống nước, nhớ nguồn" của dân tộc. Hàng năm, Lễ hội Đền Xã Tắc được tổ chức vào ngày 29/01-01/02 âm lịch. Lễ hội ngày càng tổ chức quy mô, có sự tham gia của đông đảo nhân dân và du khách, xứng tầm tôn vinh giá trị di tích quốc gia. 

Lễ hội gồm 2 phần Lễ và Hội. Phần lễ gồm các nghi lễ chính như: Lễ cấp thủy (lấy nước) tại ngã ba Soáy Nguồn; lễ mộc dục (tắm tượng) tại đền; lễ nghênh thần (rước thần du xuân); lễ an vị, lễ tế Xã Tắc; lễ dâng lễ vật của các địa phương, Phần hội có chương trình nghệ thuật dân gian, các trò chơi truyền thống… Với người dân sống trên địa bàn, đền Xã Tắc từ lâu đã trở thành một chốn linh thiêng để họ gửi gắm những tâm tư, nguyện vọng rất đỗi đời thường của mình. Đền Xã Tắc đã vượt ra khỏi phạm vi thờ thần của một làng, một khu vực và trở thành ngôi đền thờ của thần non sông, đất nước đúng như ý nghĩa của cụm từ “Sơn hà Xã Tắc”.

Nằm ở vị trí địa đầu của Tổ Quốc, đền Xã Tắc từng là nơi ghi dấu bao thăng trầm, của lịch sử. Và nay, xứng tầm di tích Quốc gia, Đền Xã Tắc và lễ hội Đền Xã Tắc đã trở thành một “cột mốc” vững bền khẳng định chủ quyền lãnh thổ Quốc gia, khẳng định nét đặc trưng trong sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của nhân dân Việt Nam nơi địa đầu biên cương Tổ quốc.

Xuân mới, trong hành trình trẩy hội, du lịch tâm linh, khi đến với vùng đất địa đầu đất nước tươi đẹp, mỗi người dân đất Việt đều không quên một lần tới Đền Xã Tắc chiêm bái, và nếu may mắn đúng dịp lễ hội, chắc chắn không thể không hòa mình vào dòng người nô nức rước thần du xuân qua những cung đường đẹp như thơ của thành phố đôi bờ sông biên giới…