Ngày 4/11/2020, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã ban hành Quyết định số 3238/QĐ-BVHTTDL về việc xếp hạng Di tích cấp Quốc gia đối với Di tích lịch sử đền Xã Tắc (phường Ka Long, TP Móng Cái, tỉnh Quảng Ninh). Trước đó, năm 2005, đền Xã Tắc đã được UBND Tỉnh Quảng Ninh xếp hạng Di tích lịch sử cấp tỉnh.

Đền Xã Tắc được xây dựng vào cuối thế kỷ XIII, đầu thế kỷ XIV để thờ thần Xã Tắc Sơn Hà (vị thần đất nước), khẳng định chủ quyền nơi biên cương. Tương truyền, ngôi đền chỉ là một am cỏ nhỏ ở sát mép Thác Mang, trên dòng sông Ka Long. Vào khoảng đầu thế kỷ XX, trong một trận bão lớn, ngôi đền bị sạt lở, bát nhang, ban thờ trôi dạt vào một gò đất cao người địa phương gọi khu vực ấy là Xoáy Nguồn. Và tại vị trí này người dân đã xây dựng lại ngôi đền bằng gạch đất nung, mái lợp ngói âm dương - loại vật liệu xây dựng phổ biến ở vùng Đông Bắc thời đó.

Trải qua biết bao thăng trầm của thời gian, ngôi đền đã được trùng tu nhiều lần và lần trùng tu lớn nhất là vào năm Kỷ Mão (1879). Năm 1979, ngôi đền bị phá hủy, chỉ còn lại một vài tấm bia và nền móng cũ. Sau năm 1989, đền được phục hồi lại nhưng với quy mô nhỏ hơn đền cũ. Ngôi đền Xã Tắc được trùng tu gần đây nhất là vào năm 2009, trên diện tích khoảng 20.000m2, bao gồm đền chính và một số khu phụ cận khác. Khu chính của đền có diện tích 308m2, gồm tòa tiền đường với ba gian hai chái, hai gian chung đường và ba gian hậu cung. Đền được xây dựng chủ yếu bằng gỗ lim, mái lợp ngói vảy rồng, tường xây gạch. Đền hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị, như các bức hoành phi, câu đối và một số tấm bia đá v.v…

Đền Xã Tắc thờ Tam vị Thánh, gồm: Xã Tắc Đại vương (Thần chủ của đất đai quốc gia xã tắc), Cao Sơn Đại vương (Thần chủ về văn hóa nước Đại Việt) và Hưng Nhượng Đại vương Trần Quốc Tảng (Anh hùng dân tộc thời nhà Trần). Cả 3 pho tượng đều được đúc bằng đồng nguyên khối. Tượng Xã Tắc Đại vương được đặt ở chính điện có chiều cao 2,2m, tượng Cao Sơn Đại vương và Hưng Nhượng Đại vương được đặt hai bên và cùng có chiều cao 1,8m. Bên cạnh đó là các công trình phụ trợ quanh đền bao gồm: Cổng nghi môn ngoại, cổng nghi môn nội, nhà Tả vu - Hữu vu; lầu chuông, lầu trống, bình phong bằng đá, miếu thờ thần linh…

Với vị trí và lịch sử đặc biệt, ngôi đền có ý nghĩa quan trọng trong việc khẳng định chủ quyền nơi biên giới quốc gia, đồng thời cũng là di tích lịch sử - văn hoá, khắc ghi dấu ấn lịch sử nơi ông cha ta trấn yên bờ cõi và khẳng định những nét đặc trưng trong sinh hoạt văn hóa của người Việt. Với giá trị lịch sử khẳng định nền độc lập chủ quyền dân tộc, đền Xã Tắc còn là nơi lưu giữ và khẳng định những nét đặc trưng riêng trong đời sống văn hóa của nhân dân Việt Nam nơi địa đầu Đông Bắc của Tổ Quốc.

Đền Xã Tắc ngày nay được xây dựng theo hướng Nam, trên một khu đất cao, thoáng mát với diện tích khuôn viên khoảng 20.000m2 , phía Đông giáp sông Ka Long, ba mặt còn lại giáp với khu vực đất thuê của công ty liên doanh khách sạn Hồng Vận. Ngôi đền chính có diện tích 308 m2, được xây dựng theo kiểu chữ “công”. Trong đó: tòa tiền đường gồm ba gian hai chái, hai gian chung đường và ba gian hậu cung. Đền được xây dựng chủ yếu bằng gỗ lim, mái lợp ngói vảy rồng, tường xây gạch. Đền được xây hai tầng tám mái với những họa tiết hoa văn chạm trổ truyền thống, tinh xảo, mái lợp ngói mũi hài. Hiện nay, Đền Xã Tắc vẫn còn lưu giữ được ba tấm bia cổ có niên đại từ những năm 1879, trên đó có ghi danh những người đã góp công, góp của để trùng tu, xây dựng lại đền.

Đền Xã Tắc là  một di tích lịch sử văn hóa có quy mô lớn và lịch sử lâu đời. Đây  là địa điểm sinh hoạt tín ngưỡng, tâm linh linh thiêng của cư dân Móng Cái và các vùng lân cận, ngoài những ngày cúng rằm và mồng một hàng tháng. Hàng năm, tại đền còn diễn ra 5 ngày lễ chính là ngày 16/1, 2/5, 16/8, 16/12, 18/12 (ÂL). Trong những ngày này, người dân trong khu vực được chia thành 5 tổ. Trong một năm, mỗi tổ được phân công lo một lễ chính. Ngày 16/1 là ngày lễ cầu an.

Từ năm 2018, Lễ hội đền Xã Tắc đã được phục dựng, tổ chức hàng năm từ ngày 30/01 đến hết ngày 01/02 Âm lịch và nhận được sự quan tâm ủng hộ của đông đảo nhân dân. Năm 2025, Lễ hội đền Xã Tắc được tổ chức với cả phần Lễ và phần Hội, theo đó từ ngày 27/2/2025 (Tức 30/1 âm lịch) sẽ diễn ra Lễ cáo yết, Lễ cấp thủy, Lễ mộc dục và chương trình nghệ thuật chào mừng; Ngày 28/2/2025 (Tức 1/2 âm lịch) sẽ tổ chức Lễ dâng hương của Đoàn đại biểu Tỉnh và Thành phố; Lễ khai hội đền Xã Tắc 2025; Lễ nghênh thần (Rước Thần du xuân), Lễ an vị, Lễ tế Xã Tắc; Lễ dâng vật phẩm của các xã, phường, cơ quan, đơn vị; Lễ cúng chúng sinh và Lễ Xuất tịch; Bên cạnh phần Lễ là phần Hội với các trò chơi dân gian như kéo co, đẩy gậy, bóng chuyển hơi, giao lưu cờ tướng và viết thư pháp...

Nằm ở vị trí địa đầu của Tổ Quốc, đền Xã Tắc không chỉ là một điểm đến thu hút khách du lịch mà còn là một địa điểm văn hóa tâm linh và trở thành “cột mốc” vững bền khẳng định chủ quyền lãnh thổ Quốc gia, ghi dấu ấn lịch sử nơi ông cha ta thời trước trấn yên bờ cõi và khẳng định nét đặc trưng trong sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng của Nhân dân Việt Nam nơi địa đầu biên cương của Tổ Quốc./.