I. MÓNG CÁI - VÙNG ĐẤT, CON NGƯỜI VÀ TRUYỀN THỐNG

1. Quá trình hình thành Móng Cái:

Móng Cái là Thành phố địa đầu Đông Bắc của Việt Nam, phía Bắc có 72 km đường biên giới trên bộ tiếp giáp với tỉnh Quảng Tây(Trung Quốc), phía Đông giáp vịnh Bắc Bộ, phía Tây giáp huyện Hải Hà, phía Nam giáp huyện Cô Tô.

Trải qua các giai đoạn lịch sử, Móng Cái ngày nay được hình thành bởi quá trình chia ra, hợp lại của nhiều thời kỳ với nhiều tên gọi khác nhau; xa xưa là trấn Triều Dương, lộ Hải Đông, trấn Yên Bang, châu Vạn Ninh, châu Mang Nhai.

Đầu thời Pháp thuộc, Móng Cái là một trong ba châu (Móng Cái, Hà Cối, Tiên Yên) của phủ Hải Ninh thuộc tỉnh Quảng Yên. Tháng 6/1906, thực dân Pháp tách phủ Hải Ninh khỏi tỉnh Quảng Yên, thành lập tỉnh Hải Ninh có ba châu: Móng Cái, Hà Cối, Tiên Yên.

Theo Sắc lệnh số 77 ngày 21/12/1945 của Chủ tịch Chính phủ lâm thời Việt Nam Dân chủ cộng hòa, Móng Cái - tỉnh lỵ của tỉnh Hải Ninh là Thị xã thuộc tỉnh.

Ngày 30/10/1963, Quốc hội nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa khóa II đã phê chuẩn việc hợp nhất tỉnh Hải Ninh và khu Hồng Quảng thành một đơn vị hành chính mới, lấy tên là Quảng Ninh. Ngày 02/7/1964, Thị xã Móng Cái đổi thành Thị trấn Móng Cái thuộc huyện Móng Cái.

Ngày 18/01/1979, Hội đồng Chính phủ ra Quyết định đổi tên huyện Móng Cái thành huyện Hải Ninh.

Ngày 20/7/1998, Thủ tướng Chính phủ ra Nghị định tái lập thị xã Móng Cái trên cơ sở toàn bộ diện tích, dân số của huyện Hải Ninh.

2. Hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội:

Móng Cái là nơi quần tụ của hệ dân cư thuần Việt sinh sống lâu đời, với nhiều di tích văn hóa - lịch sử được xếp hạng như đình Trà Cổ, nhà thờ Trà Cổ, chùa Vạn Linh Khánh, chùa Linh Quang (chùa Đá), Thoi Giếng, Gò Mừng, đền Xã Tắc. Hệ thống đình, đền và chùa chiền ở Móng Cái thể hiện rất rõ ràng vùng đất mà người Việt sinh sống lâu đời với những phong tục, tập quán và giá trị văn hóa đậm đà bản sắc dân tộc Việt được lưu giữ cho đến ngày nay.

Móng Cái xa xưa vốn là cửa ngõ buôn bán hai chiều giữa Việt Nam và Trung Quốc. Một số ngành nghề công nghiệp, tiểu thủ công nghiệp khá phát triển và đa dạng như gốm sứ, dệt lụa, dệt vải, đóng và sửa tàu thuyền... Lợn Móng Cái là sản phẩm nổi tiếng một vùng, là giống lợn quý được Nhà nước đưa vào dòng lợn giống của Việt Nam.

Di chỉ Thoi Giếng (xã Vạn Ninh) là một trong di tích nổi tiếng thương cảng thời Trần. Vào thế kỷ XII, sau khi lập thương cảng Vân Đồn, vua Lý Anh Tông lập bến Vạn Ninh (thuộc thôn Đông, xã Vạn Ninh ngày nay). Là đầu cầu, thuyền buôn nước ngoài (chủ yếu là Trung Quốc) muốn vào Vân Đồn phải ghé qua Vạn Ninh.

3. Truyền thống yêu nước và cách mạng:

Là một vùng đất biên giới, cửa ngõ tuyến đầu vùng Đông Bắc của Tổ quốc, Móng Cái đã từng ghi dấu nhiều chiến công giữ nước oanh liệt của dân tộc.

Vào thế kỷ XI, Lý Thường Kiệt đã từ Móng Cái chủ động tiến quân diệt giặc Tống ở châu Khâm, châu Liêm. Thế kỷ XIII, quân nhà Trần do Trần Toàn chỉ huy đã phục kích, chặn đánh đoàn thuyền chiến của Ô Mã Nhi tại cửa biển Vạn Ninh. Thế kỷ XVII, nhân dân các dân tộc Móng Cái đã nổi dậy tham gia phong trào Quang Lãnh, Quang Khánh chống ngoại xâm. Thời kỳ thực dân Pháp xâm lược, ngay từ những ngày đầu, nhân dân Móng Cái đã anh dũng đứng lên đánh Pháp, tiêu biểu là các trận đánh diệt sĩ quan Hai-xơ, trận tập kích nhà Hải Quan của địch.

Móng Cái còn là cửa ngõ ra nước ngoài hoạt động của nhiều chiến sỹ cách mạng như đồng chí Trần Phú, Lê Hồng Phong, Hồ Tùng Mậu,…

II. PHONG TRÀO CÁCH MẠNG Ở MÓNG CÁI TRƯỚC KHI THÀNH LẬP CHI BỘ ĐẢNG CỘNG SẢN HUYỆN (1930 - 9/1946)

1. Phong trào đấu tranh cách mạng trên địa bàn Móng Cái:

Tháng 11/1936, công nhân mỏ Cẩm Phả, Hòn Gai tổng bãi công; khí thế cuộc đấu tranh lan tỏa khắp nơi. Thanh niên ở Móng Cái bất bình trước sự đàn áp của hào lý đã tổ chức đấu tranh chống cường hào, phụ thu, lạm bổ bằng cách gửi thư tố cáo lên Tri huyện, yêu cầu giảm sưu, tô, thuế cho người nghèo.

Một số thanh niên tiến bộ ra Hòn Gai, Cẩm Phả, Hải Phòng… tìm kiếm việc làm và tìm hiểu phong trào đấu tranh. Trong số thanh niên ra Hải Phòng, có Đào Phúc Lộc được đồng chí Tô Hiệu tuyên truyền giác ngộ đã tích cực tham gia các hoạt động cách mạng. Cuối năm 1939, Đào Phúc Lộc được kết nạp vào Đảng Cộng sản Đông Dương. Năm 1942, đồng chí Đào Phúc Lộc được đồng chí Trường Chinh giao nhiệm vụ tạo cơ sở đảng ở Móng Cái và giữ đường giao thông của Đảng từ Hải Phòng qua Móng Cái để ra nước ngoài.        

Với sự hoạt động tích cực và hiệu quả của đồng chí Đào Phúc Lộc, cuối năm 1942, Mặt trận Việt Minh huyện Móng Cái được thành lập với những thanh niên ưu tú như Nguyễn Hải, Bùi Chương, Hoàng Minh Đường… Phong trào đã tập hợp được đông đảo quần chúng, tích cực chuẩn bị lực lượng để tiến lên đấu tranh giành chính quyền.

Năm 1943, phong trào Việt Minh có bước phát triển, đồng chí Đào Phúc Lộc chủ trì thành lập Huyện bộ Việt Minh Móng Cái gồm 4 đồng chí: Đào Phúc Lộc, Nguyễn Hải, Cao Bá Thành, Hoàng Minh Đường do đồng chí Đào Phúc Lộc là Trưởng Ban phụ trách chung. Ban Chấp hành Việt Minh các xã lần lượt ra đời; đồng thời tại các xã cũng thành lập được các đoàn thể Cứu quốc, thu hút nhiều đối tượng tham gia.

2. Mặt trận Việt Minh huyện lãnh đạo phong trào đấu tranh chống Nhật, cứu nước và đấu tranh giành chính quyền cách mạng ở Móng Cái:

Giữa năm 1943, phát xít Nhật chiếm đóng Móng Cái; chúng cho lính cướp bóc, vơ vét và tàn sát dã man nhằm làm nhụt ý chí đấu tranh của nhân dân. Chúng bắt dân đi phu, đi lính, làm đường, xây doanh trại, đào công sự… làm cho quần chúng nhân dân vô cùng cực khổ, lòng căm thù của nhân dân với phát xít Nhật lên đến tột độ.

Trước tình hình này, Mặt trận Việt Minh huyện vừa đẩy mạnh tuyên truyền, vạch rõ những chính sách bóc lột dã man của kẻ thù, vừa kêu gọi nhân dân đấu tranh đánh đổ Nhật - Pháp, bảo vệ độc lập dân tộc.

Cuối năm 1944 đầu năm 1945, Mặt trận Việt Minh đã tăng cường công tác tuyên truyền nhằm làm cho nhân dân hiểu rõ nguyên nhân dẫn đến nạn đói là do chính sách bóc lột, đàn áp của thực dân Pháp, phát xít Nhật. Nhiều nơi quần chúng công khai tổ chức hội họp, mít tinh, đấu tranh chống chế độ sưu thuế hà khắc, khống chế cường hào, địa chủ và ủng hộ Việt Minh. Nhân dân tổ chức quyên góp tiền để mua vũ khí, chuẩn bị xây dựng lực lượng vũ trang cách mạng, sẵn sàng vùng dậy đánh đuổi Nhật - Pháp.

Ngày 09/3/1945, Nhật đảo chính Pháp, độc chiếm Đông Dương. Ngày 12/3/1945, Trung ương Đảng ra Chỉ thị “Nhật, Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”.

Lúc này, ở Móng Cái, phong trào Việt Minh phát triển mạnh mẽ. Đồng chí Hoàng Quốc Việt trên đường sang Quảng Đông (Trung Quốc) đã dừng ở Móng Cái và làm việc với các đồng chí lãnh đạo Việt Minh. Đồng chí chỉ thị cho Huyện bộ Việt Minh gấp rút xây dựng cơ cở, đẩy mạnh công tác binh vận và nhanh chóng hình thành lực lượng vũ trang để đón thời cơ nổi dậy khởi nghĩa, giành chính quyền.

Sau đảo chính Pháp, Nhật vẫn duy trì bộ máy thống trị trước đây của Pháp; đồng thời ra sức mua chuộc, dụ dỗ tay sai, tăng cường mạng lưới mật thám, chỉ điểm, lôi kéo và lừa bịp quần chúng với thuyết “Đại Đông Á”, giả danh “độc lập”, “cách mạng”… Tình hình trên gây khó khăn cho phong trào cách mạng ở Móng Cái.

Ngày 09/5/1945, Đức ký văn bản đầu hàng Liên Xô vô điều kiện, dồn phát xít Nhật vào thế bị bao vây và uy hiếp từ bốn phía. Lợi dụng tình hình này, quân Việt Cách Vũ Kim Thành (tay sai của Tưởng Giới Thạch) từ Đông Hưng (Trung Quốc) đã chiêu mộ quân Lạc Long, Nguyễn Ái (quân phỉ người Hoa) mạo danh cùng Đồng minh đánh Nhật, kéo về Móng Cái hoạt động. Cùng thời gian này, quân Việt Nam Quốc dân đảng Quản - Lưu (tay sai của Tưởng Giới Thạch), quân thổ phỉ Chiếng Ửng Khìu, Làu Xì Lồng cũng lợi dụng cơ hội nổi lên làm loạn trên địa bàn.

Chưa bao giờ trên đất Móng Cái lại có nhiều kẻ thù như lúc này với những tổ chức phản động ô hợp, gây khó khăn không nhỏ cho mặt trận Việt Minh. Thực hiện chủ trương kháng Nhật, cứu nước của Đảng, công tác tuyên truyền được đẩy lên mạnh mẽ bằng nhiều hình thức qua đó khơi dậy tinh thần yêu nước, làm rõ bộ mặt thật của các tổ chức phản động, tập hợp quần chúng đoàn kết đấu tranh giành độc lập.

Ngày 01/5/1945, Mặt trận Việt Minh tổ chức cuộc mít tinh lớn tại sân vận động thị trấn Móng Cái, nhân dân các xã lân cận kéo về nhiệt liệt hưởng ứng. Cuộc mít tinh biến thành cuộc biểu tình thị uy quân Tưởng và Việt Nam cách mạng đồng minh hội do Vũ Kim Thành cầm đầu. Sau cuộc mít tinh, tuần hành biểu dương lực lượng, nhiều đội tự vệ cơ sở ra đời. Ngày 18/6/1945, Trung đội vũ trang tập trung của huyện được thành lập, gồm 33 đội viên do Nguyễn Hải và Bùi Chương phụ trách (đây là đơn vị vũ trang cách mạng tập trung đầu tiên ở huyện Móng Cái). Cuộc mít tinh, tuần hành của nhân dân các dân tộc Móng Cái thắng lợi, cổ vũ mạnh mẽ phong trào đoàn kết cứu nước của nhân dân trong huyện.

Tháng 6/1945, quân Nhật ở Hà Cối trở lại chiếm đóng Móng Cái. Do quân Nhật đông và mạnh, nên lực lượng vũ trang của ta tuy chiến đấu dũng cảm nhưng số lượng ít, vũ khí thô sơ nên đã phải rút ra đảo Vĩnh Thực và hành quân về Ba Chẽ để bảo toàn lực lượng. Vì không nắm được tình hình nên khi hành quân đến Ba Chẽ, Trung đội du kích bị bọn Việt Cách giả danh Việt Minh bao vây, khống chế, thu toàn bộ vũ khí, đạn dược, thuyền đò và giam lỏng để mua chuộc.

Trước tình hình đó, đồng chí Đào Phúc Lộc đóng giả người bán cua vào Ba Chẽ, bí mật bàn kế hoạch với các đồng chí lãnh đạo đơn vị, tổ chức rút khỏi Ba Chẽ. Sau một ngày đêm trèo đèo lội suối, ra đến xã Hà Gián (Cẩm Phả), đơn vị cử 10 đồng chí thám thính và mua lương thực thì bị bọn phản động thân Nhật ở Mông Dương bắt, giao cho quân Nhật, chúng giết 9 đồng chí, đồng chí Vũ Hậu do còn nhỏ tuổi trốn được. Sau đó đơn vị tiếp tục hành quân về tham gia quân giải phóng của chiến khu Trần Hưng Đạo.

Sau tổn thất của việc hành quân đi Ba Chẽ của đơn vị vũ trang tập trung, tình hình càng khó khăn, phức tạp. Quân Tưởng kéo vào đóng ở Móng Cái càng nhiều, theo sau chúng là bọn Việt Nam Quốc Dân đảng Quản - Lưu. Lợi dụng việc giải giáp quân Nhật, quân Tưởng Giới Thạch trắng trợn cướp đoạt tài sản của nhân dân, gây rối trị an trật tự. Chúng dựng lên chính quyền tay sai do các tên Vũ Kim Thành, Tạ Nguyên Hối, Đặng Văn Sung cầm đầu để gây rối, khiêu khích, vu cáo Đảng và Chính phủ. Khi quân Tưởng tràn vào, quân phỉ người Hoa cũng theo chân quân Tưởng đi chém giết, cướp bóc nhân dân. Chúng ra sức tuyên truyền phản động gây khó khăn cho các đoàn thể Cứu quốc và xây dựng chính quyền cách mạng. Ở vùng đảo Cô Tô, Vạn Hoa (huyện Cẩm Phả), tàn quân Pháp cũng lăm le xâm lược trở lại các huyện miền Đông. Vì vậy, việc giành chính quyền ở huyện đứng trước tình thế rất khó khăn, phức tạp.

Do phải đương đầu cùng lúc với nhiều kẻ thù, việc giành chính quyền ở Móng Cái không phải từ tay bọn bù nhìn thân Nhật mà từ tay quân phản động Tưởng nên phải giành đi, giật lại nhiều lần và diễn ra rất gay go, quyết liệt.

Tháng 5/1946, Quân giải phóng từ Tiên Yên, Đầm Hà ra Móng Cái. Lúc 18 giờ ngày 07/5/1946, Quân giải phóng chia làm 2 mũi đánh vào thị xã Móng Cái. Quân giải phóng làm chủ thị xã Móng Cái từ tối ngày 07/5/1946 đến ngày 10/5/1946. Song, do lực lượng quá chênh lệch, quân ta rút ra lập phòng tuyến từ bến đò Trà Cổ đến xã Bình Ngọc, dài gần 4 km.

Tại mặt trận Mán Thí, từ ngày 10/5 đến ngày 29/5/1946, quân và dân Móng Cái tiêu diệt và làm bị thương hơn 100 tên địch gồm quân phỉ người Hoa, quân Quốc Dân đảng, quân tay sai của chính quyền Tưởng Giới Thạch. Mặc dù phải chiến đấu với lực lượng đông và mạnh, quân và dân Móng Cái vẫn kiên cường, chiến đấu dũng cảm. Nhưng do tương quan lực lượng quá chênh lệch, quân ta phải rút lui về Đầm Hà, Tiên Yên để bảo toàn lực lượng. Ngay sau khi quân ta rút, quân Việt Quốc, Việt Cách và quân phỉ người Hoa tràn vào các xã, bắn người và đốt cháy nhà cửa, đẩy nhân dân các xã Trà Cổ, Bình Ngọc, Xuân Lan… vào cảnh màn trời, chiếu đất; một số người phải rời bỏ quê hương đi làm phu mỏ ở Mông Dương, Cẩm Phả.

Trước sự đấu tranh mạnh mẽ của nhân dân và chủ trương, biện pháp mềm dẻo, sáng tạo của Trung ương Đảng mà đứng đầu là Chủ tịch Hồ Chí Minh, từ giữa tháng 6/1946, quân Tưởng rời Hà Nội về nước, quân Tưởng ở Móng Cái cũng lần lượt rút lui.

Tháng 7/1946, Chính phủ Việt Nam dân chủ cộng hòa cử cán bộ Trung ương cùng với địa phương lập chính quyền cách mạng. Ủy ban nhân dân Cách mạng lâm thời Hải Ninh được thành lập ở Móng Cái. Ngay sau khi được thành lập, chính quyền đã nhanh chóng ra mắt nhân dân, công bố các chính sách của Mặt trận Việt Minh, đề ra các biện pháp quản lý kinh tế, văn hóa, xã hội và ổn định đời sống nhân dân địa phương. Từ tháng 8 đến tháng 9/1946, chính quyền cách mạng cơ sở ở các xã lần lượt được thành lập.

Mặc dù được giải phóng muộn hơn, chính quyền cách mạng mới ra đời được ít ngày đã phải cùng với nhân dân đứng lên chống thực dân Pháp quay lại xâm lược, nhưng với sự lãnh đạo của Mặt trận Việt Minh huyện đã phát động được quần chúng nhân dân đoàn kết một lòng, kiên quyết bảo vệ chính quyền cách mạng, cùng với cả nước quyết tâm kháng chiến đánh bại kẻ thù để giành độc lập, tự do cho các dân tộc Móng Cái.

III - ĐẢNG BỘ HUYỆN MÓNG CÁI THÀNH LẬP, LÃNH ĐẠO NHÂN DÂN KHÁNG CHIẾN CHỐNG THỰC DÂN PHÁP XÂM LƯỢC (10/1946 - 8/1954)

1. Chi bộ Đảng Cộng sản huyện Móng Cái ra đời, lãnh đạo nhân dân trong huyện chuẩn bị kháng chiến:

Nhận rõ những khó khăn, thử thách của vùng đất biên cương Tổ quốc, Chủ tịch Hồ Chí Minh, Trung ương Đảng và Chính phủ đã quan tâm chỉ đạo, tạo điều kiện để phong trào cách mạng tỉnh Hải Ninh không ngừng phát triển. Tháng 8/1946. Liên khu ủy 12 cử đồng chí Hoàng Chính và một số cán bộ cốt cán về tỉnh Hải Ninh xây dựng tổ chức Đảng và thiết lập chính quyền cách mạng.

Ngày 06/8/1946, Chi bộ Đảng cộng sản Đông Dương tỉnh Hải Ninh được thành lập tại Đình Lập. Ngày 19/10/1946, tại số nhà 42 phố Chính, Móng Cái (thuộc phường Hòa Lạc ngày nay) diễn ra Hội nghị thành lập Chi bộ Đảng Cộng sản của huyện Móng Cái. Đồng chí Hoàng Giang Đông được cử giữ chức Bí thư Chi bộ. Tại Hội nghị, Chi bộ đã thảo luận, đánh giá tình hình chung, xác định nhiệm vụ của Chi bộ là: tổ chức nhân dân xây dựng kinh tế, tự cấp, tự túc; khẩn trương xây dựng lực lượng dân quân, xây dựng chính quyền huyện và chính quyền xã.

Dưới sự chỉ đạo của Liên khu ủy 12, đến giữa năm 1946, ở hầu hết các xã, thị trấn, các cơ quan trong huyện Móng Cái đã thành lập được Đội tự vệ mà nòng cốt là những thanh niên cứu quốc. Lực lượng tự vệ đặt dưới sự chỉ đạo trực tiếp của Huyện bộ Việt Minh. Tháng 8/1946, lực lượng bộ đội địa phương huyện Móng Cái được thành lập.

Phong trào nhân dân tự nguyện đóng góp tiền của, mua sắm vũ khí, chuẩn bị lương thực cho bộ đội địa phương huyện cũng như tự vệ chiến đấu của các xã diễn ra sôi nổi. Tại một số xã lập ra các xưởng rèn vũ khí thô sơ làm nhiệm vụ tuần tra, canh gác, sẵn sàng chiến đấu. Lực lượng vũ trang của huyện Móng Cái đã thực sự trở thành lực lượng nòng cốt thực hiện công tác bảo vệ chính quyền, trấn áp các phần tử phản cách mạng, sẵn sàng chiến đấu chống quân xâm lược.

2. Đảng bộ huyện Móng Cái lãnh đạo nhân dân trong huyện kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược:

Thực dân Pháp âm mưu tái chiếm nước ta, ngày 19/11/1946, quân Pháp khởi hấn ở Hải Phòng và Lạng Sơn; ngày 17/12/1946, chúng gây hấn ở Hà Nội.

Tại Hải Ninh, sáng ngày 19/12/1946, Pháp đưa hơn 1.000 quân có phi pháo yểm trợ, từ Tiên Yên đánh theo đường số 4. Cuối tháng 12/1946, thực dân Pháp đã chiếm được huyện Tiên Yên, Đình Lập, Bình Liêu, Đầm Hà và đánh thông đường số 4.

Ngày 13/3/1947, quân Pháp tiến công đánh chiếm các xã Vĩnh Thực, Vĩnh Trung. Trước sức tấn công mạnh của quân Pháp, đến ngày 20/3/1946, huyện Móng Cái bị chiếm hoàn toàn. Lực lượng kháng chiến phải lui về khu vực an toàn, cơ quan đầu não của tỉnh Hải Ninh rút lên Việt Bắc.

Sau khi chiếm được Móng Cái, thực dân Pháp triển khai 2 trung đoàn đóng ở 40 vị trí trên toàn tỉnh Hải Ninh và thiết lập hệ thống chính quyền phản động, thi hành một chính sách cai trị tàn bạo, dã man, dùng “người Việt trị người Việt”. Chúng lập đồn bốt khắp nơi, tăng cường ngụy binh để đàn áp cách mạng. Tại Móng Cái, chúng sử dụng tên Hán gian Voòng A Sáng, một tên phản động gian ác, tàn bạo, tập hợp và chỉ huy ngụy binh để đàn áp nhân dân.

Huyện Móng Cái vốn có tới trên 50% Hoa kiều sinh sống và cư trú, bởi vậy, khi chiếm đóng Móng Cái, thực dân Pháp tích cực thực hiện chính sách “chia để trị” bằng cách lôi kéo, dụ dỗ, mua chuộc đồng bào Tày, Nùng, Dao, Hoa… nhằm chia rẽ người Kinh với nhân dân các dân tộc thiểu số. Chúng tập hợp các phần tử phản động thành lập “hành lang Mán”. Cuối năm 1947, chúng lập “Xứ Nùng tự trị” do tên Voòng A Sáng cầm đầu. Thực dân Pháp còn thiết lập ở Móng Cái hệ thống đồn bốt dày đặc ở Núi Ngọc, bến đò Trà Cổ, thành Tổ Sơn, núi Thác Hàn, Lục Phủ, Thán Phún, Quất Đài, Lý Na và các bến đò Ninh Dương, Thính Coóng,…

Để có sự chỉ đạo cụ thể, toàn diện, thống nhất trên phạm vi toàn tỉnh, tháng 02/1947, Tỉnh ủy lâm thời tỉnh Hải Ninh được thành lập ở Chợ Bãi, huyện Đình Lập. Tháng 3/1947, Liên khu ủy 12 cử đoàn cán bộ về hỗ trợ Tỉnh ủy Hải Ninh lãnh đạo nhân dân kháng chiến. Tháng 7/1947, Khu ủy cử tiếp đoàn cán bộ về xây dựng và củng cố chính quyền tỉnh Hải Ninh. Tháng 8/1947, Ủy ban Kháng chiến hành chính tỉnh Hải Ninh được củng cố. Tiếp đó, tháng 10/1947, các cơ quan của Tỉnh như Tỉnh đội Hải Ninh, Chi Tình báo Hải Ninh cũng được thành lập.

Nhằm đẩy mạnh phong trào kháng chiến ở Móng Cái và các huyện trong tỉnh, Tỉnh ủy Hải Ninh khẩn trương đưa một số cán bộ về vùng tạm chiếm, bám đất, bám dân, gây cơ sở kháng chiến. Đồng chí Việt Hồng (tức Trần Văn Miết) và một số cán bộ tăng cường về Móng Cái xây dựng cơ sở Đảng và đoàn thể quần chúng, chỉ đạo địa phương. Tháng 10/1947, Trung đoàn độc lập Quảng Yên cử một đại đội vũ trang ra xây dựng cơ sở ở Móng Cái.

Có sự chỉ đạo sát sao của Tỉnh ủy lâm thời, sự chi viện tích cực của Liên khu ủy 12, công tác phát triển Đảng ở Móng Cái được đẩy mạnh. Trên cơ sở đó, tháng 10/1947, Tỉnh ủy Hải Ninh quyết định thành lập Ban Cán sự đảng huyện Móng Cái.

Dưới sự lãnh đạo của Ban Cán sự đảng, sự chỉ đạo của Ủy ban Kháng chiến hành chính, quân và dân Móng Cái tiếp tục tăng cường lực lượng kháng chiến, công tác trừ gian ở Móng Cái có bước chuyển biến rõ rệt, đạt nhiều kết quả tích cực. Đến cuối năm 1947, tổ chức phản động Việt quốc, Việc cách và các tổ chức phản động tay sai khác cơ bản tan vỡ.

Phối hợp với đơn vị chủ lực của Khu 12, từ ngày 10/10 đến 13/10/1947, Tiểu đoàn 426 với sự giúp đỡ của nhân dân đã tập kích thắng lợi đồn Pò Lòng; ngày 15/10/1947, đánh đồn Nà U trên đường số 4. Dọc đường số 4, cơ sở kháng chiến của ta được phục hồi, phong trào đấu tranh chính trị phát triển, lực lượng cách mạng tổ chức phá hoại kinh tế, giao thông của địch, khiến địch gặp rất nhiều khó khăn.

Từ đầu năm 1948, giặc Pháp tiến hành nhiều đợt khủng bố, càn quét vào các xã Xuân Lạn Nam, Xuân Lạn Nùng, Vạn Ninh, Trà Cổ, Bình Ngọc, Quất Đông Nam, Quất Đông Nùng… Thực hiện chủ trương của Ban Cán sự Đảng tỉnh, Ban Cán sự Đảng Móng Cái lãnh đạo quân và nhân dân các dân tộc đẩy mạnh hoạt động kháng chiến; lực lượng vũ trang của huyện tổ chức nhiều trận đánh ngay giữa sào huyệt của địch.

Tháng 02/1948, quân và dân trong huyện tiến công trực diện vào trụ sở tòa án của địch, tiêu diệt một số tên, thiêu hủy hồ sơ, thu giữ máy chữ và rút lui an toàn. Tháng 5/1948, lực lượng du kích xã Vạn Ninh phối hợp với quân dân xã Vĩnh Thực cùng với bộ đội huyện đánh đồn Núi Ngọc (xã Bình Ngọc)… Những thắng lợi này đã tạo nên khí thế mới của phong trào kháng chiến ở Móng Cái.

       Nhằm biến Móng Cái và bốn huyện miền Đông tỉnh Hải Ninh (nơi mà Pháp đóng quân từ tháng 5/1946), hậu phương của địch thành địa bàn hoạt động của ta, Liên khu ủy 12 chủ trương “Đông tiến”.

Cuộc Đông tiến lần thứ nhất gồm một số cán bộ, chiến sĩ của 2 đại đội Vệ Quốc đoàn, đã phối hợp với 2 đội vũ trang của Trung đoàn độc lập và các đồng chí trong tổ chức Thập Vạn Đại Sơn gây ảnh hưởng quần chúng miền biển, xây dựng được một số cơ sở ở Móng Cái.

Ngày 16/8/1948, thực hiện cuộc Đông tiến lần thứ hai, đoàn Đông tiến đã lập Ủy ban Kháng chiến hành chính, trong đợt này đã phát triển được 30 đoàn viên, hội viên các Hội Cứu quốc, củng cố 14 xã đội với 657 đội viên du kích.

Tại Móng Cái, đoàn Đông tiến lần thứ hai đã lập lại Ủy ban Kháng chiến hành chính huyện, tổ chức 8 tổ chức nông hội. Trên các đảo Cái Chiên, Vĩnh Thực và nhiều xã khác, du kích lại tiếp tục hoạt động mạnh.

Từ tháng 7 đến tháng 10/1948, lực lượng vũ trang huyện Móng Cái liên tục nổi dậy phá tề, trừ gian, tiến công các đồn bốt lẻ của địch. Trong năm 1948, ở các xã Trà Cổ, Bình Ngọc, Xuân Lạn Nam, Vạn Ninh, Quất Đông Nam, Quất Đông Nùng đã lập được các Đội vũ trang tuyên truyền.

Đến hết năm 1948, đội ngũ cán bộ, đảng viên ở Móng Cái đã có bước trưởng thành cả về số lượng và chất lượng; các xã Vạn Ninh, Cái Chiên, Vĩnh Thực Nam đã thành lập được chi bộ cơ sở; Trà Cổ, Bình Ngọc đã lập được Chi bộ liên xã. Tháng 12/1948, tại xã Cái Chiên, Đảng bộ Móng Cái đã mở Đại hội đoàn thể đảng viên lần thứ I. Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ huyện gồm 9 đồng chí, đồng chí Việt Hồng (tức Trần Văn Miết) được bầu làm Bí thư. Đầu năm 1949, đồng chí Việt Hồng được điều chuyển công tác khác, Tỉnh ủy Hải Ninh điều đồng chí Lê Sĩ Chu làm Bí thư Huyện ủy.

Tháng 01/1949, Pháp mở cuộc càn với quy mô lớn, dài ngày vào đảo Cái Chiên nhằm tiêu diệt lực lượng vũ trang của ta. Nhiều tiểu đoàn địch dùng tàu chiến, ca nô từ các hướng bao vây vùng mặt biển rồi cho quân đổ bộ lên đảo càn quét. Quân và dân Móng Cái đã anh dũng kiên trì chiến đấu, đẩy lùi nhiều cuộc tiến công của địch. Ngày 25/01/1949, trước sức phản công mạnh mẽ của quân và dân ta, quân Pháp buộc phải rút lui.

Đầu tháng 3/1949, để giành thế chủ động và bất ngờ trong chiến dịch Đông Bắc, quân ta tiến công địch trên đường số 4. Thực hiện Nghị quyết của Liên khu ủy 12 và Tỉnh ủy Hải Ninh, Huyện ủy Móng Cái quyết định tổ chức tập kích vào thị xã Móng Cái nhằm tiêu hao sinh lực địch, giải thoát cho một số cán bộ của ta và Trung Quốc đang bị địch giam tại nhà tù thị xã.

       Lúc 14 giờ ngày 27/3/1949, lực lượng của bạn ở khu Lò Bát cải trang thành dân thường đột nhập vào thị xã, khống chế đồn đầu cầu của địch. Đúng 15 giờ, từ trận địa pháo của địch do các đồng chí nội ứng của ta chiếm lĩnh đã bắn thẳng vào bọn chỉ huy đang ngồi xem bóng đá tại sân Đông Trì. Đến 16 giờ cùng ngày, lực lượng cách mạng đã làm chủ hoàn toàn thị xã Móng Cái (ta đã tiêu diệt 120 tên địch, 200 lính, thu 441 vũ khí các loại, trên 10.000 viên đạn, phá hủy 5 xe quân sự, giải thoát gần 200 người bị giam cầm). Quân Pháp điều quân từ Hải Phòng ra ứng cứu nhưng lực lượng của ta đã rút lui về căn cứ.

Trận tập kích táo bạo vào thị xã Móng Cái ngày 27/3/1949 là thắng lợi quân sự lớn, có tiếng vang trong vùng địch kiểm soát, khiến nội bộ địch nghi kị và thanh trừng lẫn nhau. Hầu hết chánh tổng, lý trưởng bị giết vì tội cấp giấy cho quân nội ứng của ta. Thổ phỉ, ngụy binh đều bị đưa về Hà Cối, Tiên Yên thanh lọc, tối đến bị thu súng; hàng trăm lính của Voòng A Sáng bị thủ tiêu. Bọn ngụy binh hết sức hoang mang, lo sợ.

Tuy nhiên, do tư tưởng lạc quan dẫn đến chủ quan khinh địch, thiếu kịp thời trong việc đề ra kế hoạch bảo vệ cơ sở và sai lầm trong việc chuyển địa điểm họp Chi bộ xuống làng Hồ Nam (xã Xuân Lạn Nam) là một địa bàn kháng chiến rất yếu. Pháp đã bắt được một số đồng chí và thu tài liệu, trong đó có bản danh sách những người ủng hộ kháng chiến. Từ đó, Pháp điên cuồng bắt bớ, khủng bố, đàn áp, trả thù nhân dân. Nhiều cơ sở kháng chiến bị phá vỡ, nhiều đảng viên và quần chúng yêu nước bị bắt gây tổn thất nặng nề. Một số đảng viên phải đi khỏi Móng Cái, trốn sang Trung Quốc sống lưu vong.

Để tăng cường cán bộ, nâng cao sức chiến đấu của Đảng bộ trước tình hình mới, tháng 8/1949, đồng chí Lê Việt Hùng được tỉnh điều động về làm Bí thư Đảng bộ Móng Cái thay đồng chí Lê Sĩ Chú đi nhận công tác khác.

Tháng 7/1949, Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Hải Ninh lần thứ II đã đề ra nhiệm vụ trước mắt cho quân và dân Hải Ninh: chú trọng công tác cơ sở, nhất là công tác vận động người Hoa, tiến tới phát động chiến tranh du kích ở những nơi có điều kiện.

Tháng 10/1949, Huyện ủy Móng Cái quyết định thành lập Đội du kích thoát ly miền biển 1 và hai Trung đội bộ đội địa phương làm nòng cốt cho cuộc kháng chiến của địa phương phát triển. Lực lượng vũ trang Móng Cái liên tục tổ chức đánh địch bằng nhiều hình thức.

Ngày 13/12/1949, quân và dân Móng Cái tổ chức tập kích địch ở Bắc Sị (Pò Hèn); cùng ngày bộ đội Việt Nam phối hợp với Quân giải phóng nhân dân Trung Quốc mở chiến dịch vùng đất giáp biên giới Việt - Trung thu được thắng lợi lớn, giải phóng hầu hết vùng đất biên giới.

Năm 1950, thực hiện Chỉ thị của Trung ương về việc phối hợp với chiến trường chính Cao - Bắc - Lạng trong chiến dịch Biên giới, quân và dân huyện Móng Cái đã huy động nhiều cán bộ làm công tác dân công, tham gia phục vụ tiền tuyến với khẩu hiệu “Tất cả cho chiến dịch toàn thắng”.

       Thời gian này, các cuộc càn quét, lấn chiếm của địch diễn ra ngày càng thường xuyên và khốc liệt hơn. Nhiều cơ sở kháng chiến ở các xã bị khủng bố nặng nề. Chỉ tính riêng từ cuối năm 1950 đến tháng 3/1951, 10 đồng chí cán bộ, đảng viên và quần chúng cách mạng đã bị bắt và giết. Trận chống càn ngày 30/01/1951 tại Rừng Đình xã Vạn Ninh, em Hoàng Văn Thủ đã anh dũng hi sinh khi em xung phong mở đường máu đánh lạc hướng quân địch, tạo điều kiện cho cán bộ ta sơ tán an toàn.

Tháng 5/1951, đồng chí Lê Việt Hùng được điều động về tỉnh; đồng chí Hoàng Minh Huấn được phân công về làm Bí thư huyện ủy thay đồng chí Lê Việt Hùng. Từ ngày 09/4 đến ngày 16/4/1951, tại xã Kiên Mộc, huyện Đình Lập, Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Hải Ninh lần thứ III đã họp để kiểm điểm tình hình thực hiện nhiệm vụ khóa II, đề ra phương hướng, nhiệm vụ cho thời gian tới.

Để triển khai tổ chức thực hiện nghị quyết Đại hội đại biểu Đảng bộ tỉnh Quảng Ninh lần thứ III, Ban Chấp hành Đảng bộ huyện tiến hành Hội nghị tại Thán Sản (giáp biên giới Việt - Trung), đã đề ra chủ trương: củng cố xây dựng cơ sở, chỉ đạo lực lượng vũ trang trừ giam, phá tề, xây dựng các đoàn thể quần chúng cứu quốc ở các xã bị tạm chiếm.

Cuối năm 1951, tại căn cứ kháng chiến, Đảng bộ Móng Cái tổ chức Đại hội lần thứ II. Đại hội đã kiểm điểm tình hình xây dựng kháng chiến và đề ra phương hướng, nhiệm vụ mới. Đại hội chủ trương xây dựng cơ sở kháng chiến, chỉ đạo diệt trừ Việt gian, phá tề, xây dựng các đoàn thể Cứu quốc.

Sau Đại hội, cơ sở kháng chiến được mở rộng, khu giải phóng của huyện được bảo vệ vững chắc, bộ máy lãnh đạo huyện được kiện toàn, Huyện ủy quyết định chuyển trụ sở từ Thán Sản về Tràng Vinh. Cùng với việc chỉ đạo công tác xây dựng, củng cố phát triển cơ sở kháng chiến, Huyện ủy Móng Cái chủ trương đồng thời chủ động dùng lực lượng vũ trang chống địch lấn chiếm, tiến công vào các vị trí đóng quân của địch.

Đầu năm 1952, Đại đội bộ đội Móng Cái bất ngờ tập kích bọn lính đồn Lục Phủ, tiêu diệt một số tên. Thực hiện cuộc trừ gian, trừng trị bọn đầu sỏ phản động, đặc vụ, chỉ điểm, biệt kích và phỉ trên toàn huyện.

Tháng 9/1953, bộ đội địa phương huyện tập kích bốt Pạt Cạp, tiêu diệt 28 tên địch. Tiếp đó, ngày 13/10/1953, tiến công đồn Thán Phún để mở rộng vùng du kích Tràng Vinh. Tháng 12/1953, bộ đội địa phương huyện phối hợp với du kích đánh nhiều trận phục kích và chống càn. Tháng 02/1954, tập kích lô cốt hồ Thính Coóng, đồn Thán Phún, tiêu diệt một số sinh lực địch.

Phối hợp với chiến trường Điện Biên Phủ, quân và dân Móng Cái liên tiếp tổ chức tấn công các đồn, bốt của địch, phá hủy đường giao thông; kết hợp đấu tranh kinh tế với đấu tranh chính trị, đấu tranh chống bắt lính, vận động gia đình kêu gọi người thân đi lính cho địch trở về,… nhằm phá tan chính sách “dùng người Việt trị người Việt”, “lấy chiến tranh nuôi chiến tranh” của địch. Mặc dù cũng còn nhiều khó khăn nhưng nhân dân các dân tộc Móng Cái đã tự nguyện quyên góp, ủng hộ kháng chiến 913 tấn lương thực, 47 vạn tiền đồng Đông Dương.

Tháng 01/1954, đồng chí Lê Chí Trung - Chánh Văn phòng Tỉnh ủy Hải Ninh được điều động về tham gia Ban Chấp hành Đảng bộ huyện Móng Cái và giữ chức Quyền Bí thư Huyện ủy, phụ trách chính quyền, thay đồng chí Hoàng Minh Huấn đi nhận công tác khác.

Ngày 07/5/1954, chiến dịch Điện Biên Phủ toàn thắng; ngày 21/7/1954, Hiệp định Giơ-ne-vơ được ký kết. Theo Hiệp định, từ sau ngày 27/7/1954 đến ngày 08/8/1954, quân Pháp rút khỏi tỉnh Hải Ninh. Với bản chất kẻ xâm lược, trước khi rút khỏi Móng Cái, thực dân Pháp dụ dỗ, lôi kéo giáo dân Trà Cổ, Ninh Dương… di cư vào Nam, khuyến khích các đảng phái cũ hoạt động chống phá cách mạng, cài lực lượng phản động thực hiện kế hoạch hậu chiến, tuyên truyền xuyên tạc chính sách của Chính phủ ta.

Ngày 02/8/1954, tên lính Pháp cuối cùng rút ra khỏi Móng Cái. Lực lượng tiếp quản của Móng Cái cùng bộ phận tiếp quản của tỉnh Hải Ninh tiến vào tiếp thu các cơ quan, công sở của thực dân Pháp, tổ chức đấu tranh với địch, buộc chúng phải thực hiện nghiêm túc các quy chế tiếp quản.

Ngày 13/8/1954, hàng ngàn cán bộ, bộ đội và nhân dân trong huyện dự mít tính mừng chiến thắng. Cuộc mít tinh thực sự trở thành ngày hội, biểu dương sức mạnh, đoàn kết, kết thúc 9 năm gian khổ, trường kỳ kháng chiến chống Pháp, mở ra trang mới trong lịch sử cách mạng của Đảng bộ và nhân dân các dân tộc Móng Cái.

IV - ĐẢNG BỘ MÓNG CÁI LÃNH ĐẠO NHÂN DÂN KHẮC PHỤC HẬU QUẢ CHIẾN TRANH, PHỤC HỒI SẢN XUẤT, TỪNG BƯỚC CẢI TẠO VÀ XÂY DỰNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI (9/1954 - 1965)

1. Khắc phụ hậu quả chiến tranh, phục hồi sản xuất, ổn định đời sống nhân dân (9/1954 - 1957)

Hòa bình được lập lại, nhân dân Móng Cái thoát khỏi ách thống trị của thực dân và bắt tay vào khôi phục sản xuất. Ngày 01/02/1955, Thủ tướng Chính phủ ra Nghị định số 449-TTg về việc tái lập thị xã Móng Cái trực thuộc tỉnh Hải Ninh. Để nhanh chóng khắc phục hậu quả chiến tranh, ổn định tình hình an ninh chính trị, trật tự xã hội và tạo điều kiện phát triển sản xuất, ổn định đời sống nhân dân ở thị xã Móng Cái và huyện Móng Cái, Tỉnh ủy Hải Ninh thành lập Ủy ban quân quản.

Quán triệt sâu sắc Nghị quyết của Bộ Chính trị (khóa II) về “Tình hình mới, nhiệm vụ mới và chính sách mới của Đảng”, Đảng bộ Móng Cái đề ra nhiệm vụ trước mắt cho toàn Đảng, toàn quân và toàn dân trong thị xã là: Khôi phục và phát triển sản xuất để chống đói, đảm bảo đời sống nhân dân. Tổ chức bình dân học vụ, vận động nhân dân tích cực xóa nạn mù chữ. Thực hiện nếp sống mới. Tích cực phòng gian, bảo mật, chống địch dụ dỗ, cưỡng bức nhân dân vào Nam. Tăng cường lãnh đạo đối với công tác công thương, phát triển sản xuất, đảm bảo đời sống nhân dân. Ngày 16/9/1954, Tỉnh ủy Quảng Ninh ra Nghị quyết bổ sung, kiện toàn cấp ủy Móng Cái gồm 07 đồng chí, đồng chí Lê Chí Trung được chỉ định làm Bí thư huyện ủy Móng Cái, kiêm phụ trách chính quyền.

Thực hiện Nghị quyết của Đảng bộ huyện, cán bộ và nhân dân huyện Móng Cái tập trung khôi phục sản xuất, ổn định tình hình mọi mặt. Huyện xác định khôi phục và phát triển sản xuất nông nghiệp là nhiệm vụ trọng tâm, tập trung đẩy mạnh khai hoang, phục hóa, đắp đê ngăn mặn, mở rộng diện tích gieo trồng. Đến năm 1955, toàn huyện khôi phục được 119 ha ruộng hoang hóa, cấy 996 ha lúa chiêm, 4,5 ha rau kịp thời cứu đói. Huyện ủy chỉ đạo đẩy mạnh chăn nuôi gia súc, gia cầm và khôi phục sản xuất ngư nghiệp; yêu cầu ngân hàng huyện cho ngư dân vay vốn để mua sắm công cụ và phương tiện đánh bắt thủy sản…

Đi đôi với khôi phục kinh tế, Đảng bộ tập trung lãnh đạo ổn định an ninh, chính trị, trật tự an toàn xã hội, đấu tranh với các hoạt động phá hoại của các thế lực phản động, chống địch cưỡng ép dân di cư. Công tác trấn áp bọn phản động được chú trọng; tăng cường truy bắt bọn lưu manh, trộm cướp; phát triển mạng lưới an ninh cơ sở, đẩy mạnh công tác chính trị trong cán bộ, đảng viên và nhân dân… Việc củng cố cơ sở và bồi dưỡng trung kiên được tiến hành thường xuyên.

Ngày 17/02/1956, đồng chí Lê Văn được điều động về tham gia Ban Chấp hành Đảng bộ Huyện ủy; đồng chí Lê Chí Trung được Tỉnh điều động trở lại làm Bí thư Huyện ủy Móng Cái. Đến năm 1957, Đảng bộ huyên Móng Cái có 5 chi bộ với tổng số 43 đảng viên.

Những kết quả đạt được trong quá trình khắc phục hậu quả chiến tranh, phát triển kinh tế - xã hội đã tạo điều kiện thúc đẩy mọi mặt sản xuất và đời sống, tạo tiền đề để Đảng bộ và nhân dân trong huyện bước vào công cuộc cải tạo xã hội chủ nghĩa và phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội.

2. Tiến hành cải tạo chủ nghĩa xã hội đối với các thành phần kinh tế và từng bước phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội (1958 - 1960):

Để tăng cường sự chỉ đạo của Đảng về công tác cải tạo XHCN đối với các thành phần kinh tế, nhất là của thị xã Móng Cái và trước yêu cầu của tình hình mới. Ngày 23/7/1957, Tỉnh ủy Hải Ninh ra Quyết nghị số 91-QN/TU.HN thành lập Chi bộ thị xã Móng Cái trực thuộc tỉnh ủy Hải Ninh và chỉ đạo việc tổ chức Đại hội, bầu Ban Chi ủy mới. Ngày 11/11/1957, Tỉnh ủy Hải Ninh ra Quyết nghị số 163 công nhận Đại hội và Ban Chi ủy khóa I của Chi bộ thị xã Móng Cái gồm 5 chi ủy viên; đồng chí Nguyễn Quang Nhung làm Bí thư Chi bộ.

Ngày 14/01/1959, Đại hội toàn thể lần thứ III Đảng bộ huyện Móng Cái được tiến hành gồm 80 đảng viên tham dự. Đại hội bầu đồng chí Lê Chí Trung làm Bí thư kiêm Chủ tịch Ủy ban hành chính huyện, đồng chí Lê Văn làm Phó Bí thư Thường trực Huyện ủy.

Thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ tỉnh Hải Ninh lần thứ IV (tháng 01/1959), Đảng bộ huyện Móng Cái tập trung chỉ đạo công cuộc cải tạo xã hội chủ nghĩa và cuộc vận động nhân dân theo con đường làm ăn tập thể. Đến cuối năm 1959, toàn huyện có 83% số hộ nông dân vào hợp tác xã nông nghiệp. Công tác cải tạo XHCN đối với thủ công nghiệp và tiểu thương được đặc biệt chú trọng. Đến năm 1960, có 82% số người làm nghề thủ công tham gia các hợp tác xã tiểu thủ công nghiệp; huyện đưa 11 cơ sở sản xuất của các nhà tư sản vào hình thức công tư hợp doanh. Mặc dù còn một số hạn chế như mang nặng tính hành chính, mệnh lệnh, gò ép song công tác cải tạo các thành phần kinh tế đã góp phần củng cố quan hệ sản xuất XHCN trên địa bàn Móng Cái và thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương.

Ngày 12/01/1960, Đại hội toàn thể Đảng bộ huyện Móng Cái lần thứ IV được tiến hành tại Hội trường Trung tâm huyện với sự tham gia của 103 đảng viên. Đồng chí Lê Chí Trung tiếp tục được bầu lại làm Bí thư; các đồng chí Lê Văn và Ngô Thế Tâm được bầu làm Phó Bí thư Huyện ủy.

Một vinh dự to lớn đối với toàn Đảng, toàn quân và toàn dân trong huyện: Ngày 20/2/1960, Chủ tịch Hồ Chí Minh về thăm tỉnh Hải Ninh và huyện Móng Cái; Người biểu dương những thành tích mà Đảng bộ, quân và dân các dân tộc Móng Cái đạt được và thân gửi đến toàn thể nhân dân lời thăm hỏi ân cần. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đi thăm hợp tác xã nông nghiệp Soáy Nguồn, Trường thanh niên Cờ đỏ, Trường tiểu học Lý Tự Trọng và đặc biệt Người qua cầu Hữu Nghị Bắc Luân và tặng quà các cháu học sinh một trường tiểu học của thị trấn Đông Hưng (Trung Quốc).

Sau 3 năm tiến hành cải tạo XHCN đối với các thành phần kinh tế, kinh tế - văn hóa, xã hội đã từng bước phát triển, đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân từng bước được cải thiện; an ninh chính trị, trật tự an toàn xã hội được củng cố một bước; hệ thống chính quyền và Đảng bộ ngày càng vững mạnh.

3. Xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật và củng cố quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa, thực hiện Kế hoạch 5 năm lần thứ nhất (1961 - 1965)

Được sự chỉ đạo trực tiếp của Tỉnh ủy Hải Ninh, ngày 09/3/1961, Đại hội Đại biểu Đảng bộ huyện Móng Cái lần thứ V được tiến hành tại Hội trường trung tâm huyện. Dự Đại hội có 105 đại biểu; đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ khóa V gồm 17 Ủy viên; đồng chí Lê Văn được bầu làm Bí thư, đồng chí Đặng Ước làm Phó Bí thư Huyện ủy.

Ngày 05/8/1961, trên đường đi thăm đảo Cô Tô và vùng biển đảo Đông Bắc, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dừng chân nghỉ lại tại khách sạn Trà Cổ. Người ân cần thăm hỏi đời sống nhân dân; nhắc nhở bà con nhân dân phải tích cực trồng cây chắn gió, chắn cát để giữ đất và làm đẹp cho Trà Cổ. Người yêu cầu cán bộ, đảng viên phải gương mẫu trong lao động, công tác và đoàn kết. Sự kiện Bác Hồ lần thứ 2 về thăm Móng Cái là nguồn động viên, khuyến khích nhân dân trong huyện hăng hái tham gia sản xuất, hoàn thành kế hoạch 5 năm (1961 - 1965).

Ngày 15/5/1963, Đại hội đại biểu Đảng bộ huyện Móng Cái lần thứ VI tiến hành tại Hội trường trung tâm huyện. Dự Đại hội có 115 đại biểu đại diện cho 510 đảng viên trong toàn đảng bộ. Đại hội bầu ra Ban Chấp hành khóa VI gồm 20 ủy viên (03 ủy viên dự khuyết); đồng chí Nguyễn Đức Trần được bầu làm Bí thư Huyện ủy, đồng chí Nguyễn Đức Toàn làm Phó Bí thư Huyện ủy.

Sau Đại hội Đảng bộ Tỉnh, ngày 03/8/1964, Tỉnh ủy ra Nghị quyết về việc giải thể Thị ủy Móng Cái, thành lập Đảng ủy cơ sở thị trấn Móng Cái trực thuộc Huyện ủy Móng Cái gồm 6 chi bộ và 9 chi bộ còn lại được chuyển về trực thuộc Huyện ủy Móng Cái. Đồng chí Lê Quân, nguyên Bí thư Thị ủy Móng Cái được phân công và bổ sung vào Ban Chấp hành, Phó Bí thư Huyện ủy Móng Cái.

Năm 1965, cầu Ka Long hoàn thành, cùng với cầu Bắc Luân, nối huyện Móng Cái của Việt Nam với Đông Hưng (Trung Quốc) tạo điều kiện cho nhân dân hai nước tăng cường giao lưu, buôn bán và đi lại, thăm thân.

Trong những năm 1961 - 1965, cùng với các địa phương khác ở miền Bắc, Đảng bộ và nhân dân Móng Cái vừa lao động sản xuất, vừa sẵn sàng chuẩn bị chiến đấu và chiến đấu giáng trả những cuộc tập kích phá hoại của đế quốc Mỹ.

Nhằm bảo vệ sự nghiệp xây dựng XHCN và sẵn sàng chiến đấu, Đảng bộ Móng Cái thường xuyên chăm lo xây dựng lực lượng bộ đội địa phương, dân quân tự vệ và dự bị động viên; công tác an ninh chính trị được chú trọng; đẩy mạnh phong trào trị an nhân dân, bảo mật phòng gian; thành lập Ban Chỉ đạo phòng chống gián điệp, biệt kích. Do có sự chuẩn bị chu đáo, chặt chẽ, Đảng bộ, quân và dân Móng Cái phối hợp với các địa phương khác trong tỉnh Hải Ninh đánh bại những âm mưu và hành động phá hoại của bọn biệt kích, gián điệp; đã tiêu diệt và bắt nhiều toán biệt kích cũa Mỹ xâm phạm trên địa bàn huyện, tiêu biểu là cuộc chặn đánh, truy bắt toán biệt kích Mỹ tại Miếu Đôi, Trà Cổ năm 1963.

Sau gần 10 năm kiên trì phấn đấu, Đảng bộ và nhân dân Móng Cái đã từng bước vượt qua khó khăn để khôi phục và phát triển sản xuất, văn hóa - xã hội, xây dựng cơ sở vật chất ban đầu của CNXH, củng cố quan hệ sản xuất XHCN và hoàn thành kế hoạch 5 năm lần thứ nhất.

IV - ĐẢNG BỘ MÓNG CÁI LÃNH ĐẠO NHÂN DÂN VỪA SẢN XUẤT CHIẾN ĐẤU, GÓP PHẦN ĐÁNH BẠI CHIẾN TRANH PHÁ HOẠI CỦA ĐẾ QUỐC MỸ VÀ TÍCH CỰC CHI VIỆN CHO CÁCH MẠNG MIỀN NAM GIÀNH THẮNG LỢI (1965 - 1975)

1. Chuyển mọi hoạt động từ thời bình sang thời chiến, vừa sản xuất vừa chiến đấu, đánh bại hai cuộc chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ (1965 - 1972)

Từ ngày 12/02 đến ngày 15/02/1965, Đảng bộ huyện Móng Cái tiến hành Đại hội đại biểu lần thứ VII. Đại hội tổ chức tại Hội trường Huyện ủy với sự tham gia của 161 đại biểu. Đại hội đã bầu ra Ban Chấp hành Đảng bộ huyện khóa VII gồm 19 đồng chí (02 dự khuyết); đồng chí Nguyễn Đức Trần được bầu làm Bí thư, đồng chí Việt Lân làm Phó Bí thư Huyện ủy.

Hưởng ứng lời kêu gọi ngày 17/7/1966 của Chủ tịch Hồ Chí Minh, tháng 8/1966, huyện tổ chức đợt sinh hoạt chính trị mở rộng và mở “Hội nghị Diên Hồng” chống Mỹ, cứu nước. Sau “Hội nghị Diên Hồng”, phong trào cách mạng của quân và dân Móng Cái diễn ra sôi nổi và rộng khắp. Đảng bộ huyện phát động nhiều phong trào thi đua “Vừa sản xuất, vừa chiến đấu” như “Tay cày, tay súng”,“Tay búa, tay súng”, “Ba sẵn sàng”, “Ba đảm đang”, “Hai giỏi”,…

Ngày 25/9/1966, Đảng bộ huyện Móng Cái đã tiến hành Đại hội đại biểu lần thứ VIII. Tham dự Đại hội tại Hội trường Huyện ủy có 150 đại biểu đại diện cho 1.136 đảng viên. Đại hội bầu Ban Chấp hành huyện khóa VIII gồm 27 đồng chí (06 dự khuyết). Đồng chí Nguyễn Đức Trần được bầu làm Bí thư, đồng chí Việt Lân và Dịp Sẹc Hầu làm Phó Bí thư Huyện ủy phụ trách công tác chính quyền.

Trong quá trình lãnh đạo thực hiện nhiệm vụ chính trị, nội bộ Huyện ủy đã bộc lộ tình trạng mất đoàn kết, xuất hiện tư tưởng thành tích, cục bộ và cá nhân chủ nghĩa. Thi hành Nghị quyết của Ban Thường vụ Tỉnh ủy về kiểm tra nội bộ Huyện ủy Móng Cái, từ ngày 22/6 đến ngày 27/6/1967, Ban Chấp hành Đảng bộ Huyện họp Hội nghị kiểm điểm, đánh giá ưu, nhược điểm của Đảng bộ và tìm ra nguyên nhân, phương hướng khắc phục.

Việc mất đoàn kết trong Đảng bộ đã ảnh hưởng đến kết quả chỉ đạo phong trào. Năm 1967, sản xuất giảm sút, đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn, không ít gia đình bị đói. Tình hình trật tự trị an diễn biến phức tạp.

Ngày 23/11/1967, Tỉnh ủy Quảng Ninh điều động đồng chí Nguyễn Thanh Lương về làm Bí thư Huyện ủy thay đồng chí Nguyễn Đức Trần. Năm 1968, đồng chí Lê Quân, Phó Bí thư Huyện ủy Đầm Hà được điều về Móng Cái tham gia Ban Chấp hành và được bầu làm Phó Bí thư Huyện ủy Móng Cái.

Thực hiện nhiệm vụ vừa sản xuất vừa chiến đấu, phục vụ chiến đấu, Đảng bộ, quân và dân huyện Móng Cái ra sức chi viện cho tiền tuyến lớn miền Nam; từ năm 1965 đến 1968, quân và dân các dân tộc Móng Cái đã cung cấp cho Nhà nước hàng ngàn tấn lương thực, thực phẩm. Với khí thế cả nước cùng đánh Mỹ, thanh niên trong huyện nô nức lên đường đánh Mỹ. Năm 1968, toàn huyện có 1.063 thanh niên đi bộ đội (nhiều hơn cả 6 năm trước cộng lại).

Đảng bộ Móng Cái tiến hành Đại hội đại biểu Đảng bộ huyện lần thứ IX từ ngày 23/4 đến 25/4/1969 với sự tham gia của 153 đại biểu đại diện cho 1.279 đảng viên trong toàn Đảng bộ. Đại hội nêu rõ: “Móng Cái là huyện dân tộc, biên giới, là một trong hai cửa khẩu biên giới Việt - Trung, là huyện có khả năng phát triển kinh tế tương đối toàn diện. Về quốc phòng, Móng Cái chiếm vị trí cửa ngõ khu vực Đông Bắc nên Đảng bộ có nhiệm vụ lâu dài là xây dựng Móng Cái thành một huyện giàu về kinh tế, khá về văn hóa, khoa học - kỹ thuật, vững về chính trị và mạnh về quốc phòng”. Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ khóa IX gồm 27 đồng chí; đồng chí Nguyễn Thanh Lương được bầu làm Bí thư, đồng chí Lê Quân và Việt Lân làm Phó Bí thư, đồng chí Dịp Sẹc Hầu làm Phó Bí thư Huyện ủy kiêm Chủ tịch Ủy ban hành chính huyện.

Bước vào năm 1970, tình hình mất đoàn kết nội bộ Đảng bộ vẫn diễn biến phức tạp, chưa được khắc phục triệt để; toàn Đảng bộ có tới 42,5% chi, đảng bộ cơ sở mất đoàn kết nội bộ, nhất là ở khu vực nông thôn. Đặc biệt nghiêm trọng là nội bộ Huyện ủy mất đoàn kết kéo dài, gây chia rẽ bè phái. “Nhóm 10 người” giành được đa số phiếu trong Ban Thường vụ, hoạt động ngày càng lộ liễu, nội bộ Đảng bộ phân hóa thành hai phe mẫu thuẫn nhau. Sự hoạt động của nhóm bè phái gây tác hại về nhiều mặt, làm tổn hại đến uy tín của Đảng bộ và Chính quyền địa phương.

Thi hành sự chỉ đạo trực tiếp của Tỉnh ủy về giải quyết những vấn đề còn tồn tại trong Đảng bộ, nhằm nâng cao chất lượng đảng viên đáp ứng yêu cầu nhiệm vụ cách mạng; trong hai ngày 08 - 09/10/1970, Ban Chấp hành Đảng bộ huyện Móng Cái đã họp bàn việc “Tăng cường đoàn kết nội bộ, giải quyết triệt để một số mắc mứu trong quan hệ cá nhân giữa một số ít đồng chí ủy viên Ban Thường vụ và một số đồng chí ủy viên Ban Chấp hành”.

Qua ba lần họp Ban Chấp hành, đến ngày 14/01/1971, Huyện ủy họp phiên cuối cùng để kiểm điểm những sai lầm của một số đồng chí; đồng chí Thành Long - Phó Bí thư Tỉnh ủy và đồng chí Phạm Hồng Sơn - Trưởng Ban Kiểm tra Tỉnh ủy dự và chỉ đạo Hội nghị. Sau Hội nghị Huyện ủy, Tỉnh ủy ra quyết định kỷ luật 10 đồng chí (4 đồng chí bị khai trừ ra khỏi Đảng và điều công tác đi nơi khác, 6 đồng chí bị cách chức ủy viên huyện ủy). Do vậy, tình trạng mất đoàn kết trong Đảng bộ cơ bản đã được giải quyết.

Nhằm đánh giá việc thực hiện nhiệm vụ chính trị của Đại hội Đảng bộ lần thứ IX và đề ra phương hướng, nhiệm vụ cho những năm tiếp theo, Đảng bộ huyện Móng Cái tiến hành Đại hội đại biểu lần thứ X. Đại hội diễn ra hai vòng. Vòng 1, từ ngày 04 - 06/11/1971, thảo luận bản dự thảo Báo cáo chính trị của Tỉnh ủy trình trước Đại hội lần thứ II của Đảng bộ tỉnh Quảng Ninh, bầu đại biểu đi dự Đại hội Đảng bộ Tỉnh và giới thiệu các đồng chí tham gia Tỉnh ủy khóa mới. Vòng 2, từ ngày 09 - 11/3/1972 với 160 đại biểu tham dự; Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ khóa X gồm 21 đồng chí; đồng chí Nguyễn Thanh Lương làm Bí thư, đồng chí Dịp Sẹc Hầu và Nguyễn Đình Tiến làm Phó Bí thư Huyện ủy.

2. Lãnh đạo khôi phục và phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội, dốc sức chi viện cho cách mạng miền Nam giành thắng lợi hoàn toàn (1973 - 1975)

Từ ngày 12 - 14/02/1974, Đảng bộ huyện tiến hành Đại hội đại biểu lần thứ XI tại Nhà khách Ngoại vụ với 160 đại biểu. Đại hội bầu Ban Chấp hành khóa XI gồm 23 đồng chí (04 ủy viên dự khuyết). Đồng chí Nguyễn Thanh Lương được bầu làm Bí thư, đồng chí Nguyễn Đình Tiến và Nguyễn Đình Tăng làm Phó Bí thư Huyện ủy.

Ngày 30/4/1975, miền Nam hoàn toàn giải phóng, cả nước bước vào kỷ nguyên mới - hòa bình, độc lập, thống nhất và chủ nghĩa xã hội. Trong khí thế tưng bừng chiến thắng của cả nước, Đảng bộ huyện Móng Cái tiến hành Đại hội đại biểu lần thứ XII từ ngày 12/5 đến ngày 14/5/1975 tại nhà khách Ngoại vụ; dự Đại hội có 172 đại biểu đại diện cho 1.009 đảng viên.

Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ khóa XII gồm 27 đồng chí (02 dự khuyết). Đồng chí Nguyễn Thanh Lương được bầu làm Bí thư, đồng chí Nguyễn Đình Tiến và Nguyễn Đình Tăng được bầu làm Phó Bí thư Huyện ủy.

***

Trong 10 năm (1965 - 1975), thực hiện hai nhiệm vụ chiến lược, Đảng bộ và nhân dân các dân tộc Móng Cái đã vượt qua nhiều khó khăn, thử thách, nỗ lực phấn đầu vươn lên, vừa làm tốt nhiệm vụ động viên sức người, sức của cho tiền tuyến, vừa hoàn thành nhiệm vụ sản xuất và chiến đấu, góp phần cùng quân và dân cả nước đánh thắng giặc Mỹ xâm lược, giải phóng miền Nam, thống nhất nước nhà.

Trong quá trình thực tiễn lãnh đạo, chỉ đạo phong trào, Đảng bộ Móng Cái không ngừng rèn luyện, phấn đấu trưởng thành cả về chính trị, tư tưởng và tổ chức. Đảng bộ đã hoàn toàn thống nhất, khắc phục có hiệu quả tư tưởng bè phái, cục bộ địa phương của một số đảng viên; kiên quyết xử lý những vụ vi phạm; lựa chọn, đào tạo, bồi dưỡng, đề bạt và sử dụng những cán bộ có đủ năng lực, phẩm chất cách mạng; đồng thời sàng lọc, loại bỏ những đảng viên thái hóa, biến chất. Qua đó, Đảng bộ ngày càng lớn mạnh, nâng cao năng lực và sức chiến đấu; đây là hành trang mang tính quyết định để Đảng bộ và nhân dân các dân tộc Móng Cái cùng nhân dân cả nước bước vào thời kỳ xây dựng Chủ nghĩa xã hội.

V - ĐẢNG BỘ LÃNH ĐẠO NHÂN DÂN TRONG HUYỆN CÙNG CẢ NƯỚC XÂY DỰNG CHỦ NGHĨA XÃ HỘI VÀ BẢO VỆ TỔ QUỐC XÃ HỘI CHỦ NGHĨA (1976 - 1985):

Móng Cái có vị trí địa lý thuận lợi, địa hình đa dạng, có tiềm năng về đất đai, rừng, biên giới, văn hóa, du lịch, có điều kiện để phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội. Bước vào chặng đượng mới, với những thuận lợi trên, Đảng bộ và nhân dân Móng Cái cũng phải đối mặt với những khó khăn và thách thức to lớn. Cùng với khó khăn chung của cả nước, Móng Cái là huyện giáp biên giới với Trung Quốc, giữ vị trí chiến lược về chính trị, kinh tế, an ninh - quốc phòng cả trong thời bình và thời chiến. Sau 21 năm xây dựng CNXH, mặc dù có nhiều cố gắng song Móng Cái vẫn là huyện nghèo, công nghiệp địa phương phát triển chậm, nền kinh tế vẫn chủ yếu là nông - lâm - ngư nghiệp, sản xuất phụ thuộc vào thiên nhiên, sản lượng thấp, cơ sở vật chất nghèo nàn; đời sống vật chất, tinh thần của nhân dân còn gặp nhiều khó khăn.

Từ ngày 10/3 đến 12/3/1977 tại nhà khách Ngoại vụ, Đảng bộ huyện Móng Cái tiến hành Đại hội đại biểu lần thứ XIII với 160 đại biểu. Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ huyện khóa XIII gồm 33 đồng chí (02 ủy viên dự khuyết). Đồng chí Trần Đường được bầu làm Bí thư Huyện ủy, đồng chí Nguyễn Đình Tăng làm Phó Bí thư Huyện ủy - Chủ tịch Ủy ban nhân dân hành chính huyện.

Nghị quyết Đại hội nêu rõ: “Tập trung lực lượng cao độ của cả tỉnh, của các cấp, các ngành tạo ra bước phát triển vượt bậc trong nông nghiệp cả về lương thực và thực phẩm; đồng thời phát triển lâm nghiệp, ngư nghiệp với tốc độ nhanh; đẩy mạnh phát triển công nghiệp địa phương (kể cả tiểu thủ công nghiệp và công nghiệp) theo hướng phát triển thật nhanh vật liệu xây dựng và các mặt hàng tiêu dùng nhằm đáp ứng yêu cầu cấp bách về đời sống nhân dân”.

Sau thắng lợi vĩ đại của cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, nguyện vọng lớn nhất của nhân dân Việt Nam là được sống trong hòa bình, xây dựng cuộc sống âm no, hạnh phúc nhưng bọn đế quốc và phản động thù địch không muốn có một Việt Nam hòa bình, độc lập, thống nhất và chủ nghĩa xã hội, chúng tăng cường câu kết với nhau thực hiện mưu đồ chống phá cách mạng Việt Nam.

Ở biên giới phía Tây Nam, bọn phản động Cam-pu-chia Pôn-Pốt I-êng Xa-ry tiến hành cuộc chiến tranh biên giới chống Việt Nam, gây ra những tổn thất to lớn về người và của đối với nhân dân ta, làm tổn hại đến quan hệ hữu nghị láng giềng truyền thống Việt Nam - Campuchia.

Ở biên giới phía Bắc cũng diễn ra không bình thường; từ đầu năm 1978, các thế lực phản động dựng lên sự kiện “nạn kiều” dụ dỗ, cưỡng ép người Hoa rời bỏ Việt Nam và đơn phương cắt viện trợ kinh tế, rút chuyên gia về nước. Hơn 27.000 người Hoa ở huyện Móng Cái, hàng vạn người Hoa ở Quảng Ninh và các tỉnh khác ùn ùn đến Móng Cái qua cầu Bắc Luân để vượt biên, làm cho tình hình an ninh, chính trị, trật tự xã hội trên địa bàn trở nên phức tạp. Nhằm lập lại trật tự xã hội, được sự chỉ đạo trực tiếp của Huyện ủy, Công an huyện phối hợp với Tiểu khu biên phòng 76, Đồn Biên phòng 221 và lực lượng dân quân tự vệ tiến hành giải tỏa.

Móng Cái luôn coi trọng công tác an ninh, quốc phòng, kịp thời có những chủ trương, biện pháp nhằm bảo vệ an ninh, biên giới. Từ năm 1976 đến 1978, Trung ương và Tỉnh đã tăng cường cho Móng Cái hàng trăm cán bộ chủ chốt; đội ngũ cán bộ chủ chốt của Huyện ủy, chính quyền, các cơ quan, ban ngành có từ 70 - 80% cán bộ tăng cường. Lực lượng vũ trang huyện được xây dựng, củng cố, hình thành thế trận chiến tranh nhân dân vững chắc. Tiếp nhận sự chi viện sức người, sức của từ các huyện, thị trong tỉnh và cả nước, huyện đã huy động hàng vạn ngày công lao động đào hào, công sự, cắm hàng triệu mũi chông, lập các bãi mìn chống tăng và bộ binh, lập phòng tuyến liên hoàn khu vực biên giới.

Để phù hợp với tình hình nhiệm vụ mới, ngày 16/01/1979, Hội đồng Chính phủ ra Quyết định hợp nhất một số xã thuộc huyện Móng Cái và đổi tên huyện Móng Cái thành huyện Hải Ninh, thị trấn Móng Cái thành thị trấn Hải Ninh. Nhờ có sự lãnh đạo tập trung của cấp ủy Đảng, chính quyền và sự nỗ lực của quân và dân các dân tộc trên địa bàn huyện đã hình thành thế trận chiến tranh nhân dân vững chắc, những địa bàn xung yếu được củng cố, đảm bảo thế chủ động, không bị bất ngờ khi có tình huống xảy ra.

Rạng sáng ngày 17/02/1979, bọn phản động vô cớ mở cuộc tấn công ồ ạt trên toàn tuyến biên giới phía Bắc từ Lai Châu đến Quảng Ninh. Trên địa bàn huyện Hải Ninh, chúng dùng pháo cối hạng nặng và các loại súng liên thanh bắn dữ dội vào các đồn Biên phòng, nhà ở của công nhân lâm trường Pò Hèn, Thán Phún, Lục Phủ, Tràng Vinh và các khu dân cư dọc tuyến biên giới. Liên tiếp trong các ngày từ 18/02 đến 09/3/1979, chúng dùng vũ khí hạng nặng và bộ binh tấn công gây cho ta nhiều thiệt hại về người và của.

       Đáp lại lời kêu gọi của Đảng, Chính phủ và Ủy ban Trung ương Mặt trận Tổ quốc Việt Nam và thực hiện mệnh lệnh chiến đấu của Bộ Quốc phòng, từ ngày 17/2 đến 19/3/1979, quân và dân các dân tộc huyện Hải Ninh đã cam kết một lòng, quyết tâm vượt qua mọi khó khăn, dũng cảm chiến đấu bảo vệ biên cương Tổ quốc, tiêu diệt hằng trăm tên địch và nhiều phương tiện, góp phần vào thắng lợi chung của nhân dân cả nước. Trong cuộc chiến đấu này, huyện Hải Ninh xuất hiện nhiều tập thể và cá nhân chiến đấu anh dũng: Đồn Biên phòng 209 (nay là Đồn Biên phòng Pò Hèn), Công an huyện, liệt sĩ Đỗ Sĩ Họa, liệt sĩ Hoàng Thị Hồng Chiêm,…

Cuối năm 1979, tại khu sơ tán km 7 xã Hải Yên, 150 đại biểu đại diện cho hơn một ngàn đảng viên trong toàn đảng bộ tham dự Đại hội Đảng bộ huyện Hải Ninh lần thứ XIV. Đại hội kiểm điểm việc thực hiện nhiệm vụ chính trị Đại hội lần thứ XIII, thảo luận và thông qua phương hướng, nhiệm vụ Đại hội lần thứ XIV. Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ huyện khóa XIV; đồng chí Trần Đường được bầu lại làm Bí thư, đồng chí Hà Quang Hợp làm Phó Bí thư Thường trực, đồng chí Nguyễn Hoàng Kiềm làm Phó Bí thư - Chủ tịch UBND huyện.

Ngày 28/5/1980, đồng chí Trần Đường được điều động về tỉnh, Ban Chấp hành Đảng bộ bầu bổ sung đồng chí Hà Quang Hợp làm Bí thư, đồng chí Đỗ Quang Trung - Ủy viên Thường vụ làm Thường trực.

Quán triệt Nghị quyết của Đại hội Đảng bộ tỉnh và huyện, mặc dù địa phương trong hoàn cảnh chiến tranh, song dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Huyện ủy, phong trào hợp tác hóa từng bước được củng cố, công tác thủy lợi được chú trọng, giải quyết kịp thời nước tưới cho vụ đông xuân. Chăn nuôi được giữ vững và có mặt phát triển; các hợp tác xã nghề cá được củng cố (hợp tác xã Tiến Thành trở thành ngọn cờ đầu nghề cá của tỉnh). Hoạt động văn hóa thông tin, truyền thanh, tuyên truyền xung kích kịp thời, bám sát cơ sở. Sự nghiệp giáo dục được Đảng bộ, chính quyền và nhân dân quan tâm, chăm lo. Công tác y tế, vệ sinh phòng bệnh có nhiều cố gắng.

Bước vào thực hiện kế hoạch 5 năm (1981 - 1985), nước ta lâm vào cuộc khủng hoảng kinh tế - xã hội; đất nước vẫn trong tình trạng vừa có hòa bình, vừa có chiến tranh, thiên tai liên tiếp xảy ra… Trước những khó khăn của nền kinh tế bị khủng hoảng ngày càng trầm trọng, tháng 8/1979, Ban Chấp hành Trung ương Đảng họp, thông qua hai Nghị quyết quan trọng là Nghị quyết số 20 về“tình hình và nhiệm vụ cấp bách” và Nghị quyết số 21 về “phương hướng, nhiệm vụ phát triển hàng công nghiệp tiêu dùng và hàng công nghiệp địa phương”.

Tiếp đó, tháng 6/1980, Bộ Chính trị ra Nghị quyết số 26 về “cải tiến công tác phân phối lưu thông” tạo điều kiện cho sản xuất“bung ra”, mở đường cho việc đổi mới chơ chế quản lý kinh tế của Đảng trong nông nghiệp và công nghiệp. Tháng 01/1981, Ban Bí thư ra Chỉ thị số 100 về “cải tiến công tác khoán, mở rộng khoán sản phẩm đến nhóm và người lao động” trong hợp tác xã nông nghiệp.

Tại khu sơ tán km 13, Đảng bộ huyện Hải Ninh tiến hành Đại hội đại biểu Đảng bộ lần thứ XV. Đại hội diễn ra 2 vòng, vòng 1 từ vào ngày 26/12/1981, vòng 2 tổ chức ngày 15 - 16/10/1982. Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ huyện gồm 35 đồng chí, đồng chí Đỗ Quang Trung được bầu làm Bí thư Huyện ủy, đồng chí Nguyễn Hồng Hải làm Phó Bí thư Thường trực, đồng chí Vũ Văn Thành làm Phó Bí thư - Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện.

***

Trải qua chặng đường 10 năm (1976 - 1985), trong điều kiện có nhiều khó khăn do hậu quả của cuộc chiến lâu dài và một kiểu chiến tranh phá hoại nhiều mặt của các thế lực thù địch, dưới sự lãnh đạo trực tiếp của Tỉnh ủy Quảng Ninh, Đảng bộ và nhân dân các dân tộc huyện Hải Ninh vẫn vững vàng bám trụ, vượt qua khó khăn, thử thách, thực hiện thắng lợi hai nhiệm vụ chiến lược: xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đảng bộ đã lãnh đạo quân và dân trong huyện phát huy truyền thống yêu nước và cách mạng, truyền thống đoàn kết, tự lực, tự cường từng bước đi lên và giành được những thành tựu quan trọng về kinh tế, văn hóa - xã hội, quốc phòng - an ninh; đời sống nhân dân trong huyện ổn định, có mặt được cải thiện.

VI - ĐẢNG BỘ HUYỆN HẢI NINH LÃNH ĐẠO NHÂN DÂN TRONG HUYỆN THỰC HIỆN CÔNG CUỘC ĐỔI MỚI (1986 - 7/1998)

Từ ngày 16/8 đến 20/8/1986, tại Hội trường Huyện ủy (khu sơ tán km 13), Đảng bộ huyện Hải Ninh tiến hành Đại hội đại biểu lần thứ XVI. Dự Đại hội có 136 đại biểu đại diện cho 1.200 đảng viên của 51 chi, đảng bộ cơ sở. Đại hội đã đánh giá tình hình thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng bộ huyện lần thứ XV, đề ra phương hướng, nhiệm vụ nhiệm kỳ 1986 - 1990.

Đại hội nhấn mạnh phải đổi mới cơ chế quản lý kinh tế; kiên quyết xóa bỏ quan liêu, bao cấp; chuyển hẳn sang hoạch toán kinh doanh theo phương thức XHCN; đảm bảo quyền tự chủ trong sản xuất, kinh doanh của các đơn vị kinh tế cơ sở.

Đại hội bầu Ban Chấp hành đảng bộ huyện khóa XVI gồm 41 đồng chí (06 ủy viên dự khuyết); đồng chí Đỗ Quang Trung làm Bí thư, đồng chí Mạc Quang Triệu làm Phó Bí thư Thường trực, đồng chí Nguyễn Hồng Hải làm Phó Bí thư - Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện.

Nhân sự Ban Chấp hành Đảng bộ khóa XVI thay đổi nhiều lần; tháng 01/1987, đồng chí Đỗ Quang Trung được điều về tỉnh, đồng chí Nguyễn Hồng Hải được bầu làm Bí thư Huyện ủy, đồng chí Nguyễn Duy Nhượng làm Phó Bí thư - Chủ tịch Ủy ban nhân dân huyện. Tháng 01/1989, đồng chí Nguyễn Hồng Hải được điều về tỉnh, đồng chí Nguyễn Văn Nam được điều về huyện, tham gia Ban Chấp hành và làm Bí thư Huyện ủy.

Ngày 17-18/01/1989, tại Hội trường Huyện ủy tại km 13, Đảng bộ huyện Hải Ninh tiến hành tổ chức Đại hội đại biểu lần thứ XVII. Dự Đại hội có 130 đại biểu đại diện cho đảng viên của 50 chi, đảng bộ cơ sở.

Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ huyện khóa XVII gồm 41 đồng chí (06 ủy viên dự khuyết). Ban Chấp hành bầu đồng chí Nguyễn Văn Nam làm Bí thư, đồng chí Nguyễn Duy Nhượng làm Phó Bí thư - Chủ tịch Ủy ban nhân dân, đồng chí Nguyễn Văn Quynh - Ủy viên Thường vụ làm Thường trực.

Quán triệt Thông báo số 118 của Ban Bí thư và Chỉ thị số 08 của Hội đồng Bộ trưởng về chủ trương mở cửa biên giới cho nhân dân các xã biên giới thăm thân và trao đổi hàng hóa, ngày 05/2/1989, huyện Hải Ninh tiến hành mở cửa biên giới tại 2 điểm: Ngã ba Soáy Nguồn và Lục Lằm. Nhờ hoạt động thương mại phát triển, thu ngân sách tăng. Năm 1989 là năm đầu tiên huyện tự cân đối được ngân sách và có đóng góp cho ngân sách tỉnh.

Ngày 30/8/1990, UBND tỉnh Quảng Ninh có quyết định về việc chuyển dân cư, chính quyền thị trấn Hải Ninh và các cơ quan thuộc huyện Hải Ninh từ nơi sơ tán về địa điểm cũ. Ngày 01/02/1991, UBND tỉnh Quảng Ninh đã có quyết định phê duyệt Đề án thiết kế quy hoạch Thị trấn Móng Cái.

Từ ngày 17/9 đến 19/9/1991, Đảng bộ huyện Hải Ninh tổ chức Đại hội đại biểu lần thứ XVIII. Dự Đại hội có 116 đại biểu; đồng chí Đỗ Quang Trung - UVTW Đảng, Phó Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch UBND Tỉnh về dự và chỉ đạo Đại hội.

Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ huyện khóa XVIII gồm 33 đồng chí. Ban Chấp hành bầu đồng chí Nguyễn Văn Nam làm Bí thư, đồng chí Nguyễn Văn Quynh làm Phó Bí thư Thường trực, đồng chí Nguyễn Duy Nhượng làm Phó Bí thư - Chủ tịch UBND huyện.

Ngày 17/4/1994, cửa khẩu quốc tế đường bộ Móng Cái chính thức được hai nước CHXHCN Việt Nam và CHDCND Trung Hoa công nhận.

Sau 5 năm thực hiện Nghị quyết Đại hội các cấp, thực hiện công cuộc đổi mới và mở cửa biên giới đạt được những kết quả to lớn trên các lĩnh vực kinh tế - xã hội. Kinh tế nông nghiệp phát triển theo hướng sản xuất hàng hóa; công nghiệp - thủ công nghiệp với nhiều thành phần kinh tế được phát triển; đẩy nhanh tốc độ xây dựng cơ sở hạ tầng; giao thông vận tải cơ bản đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội; hệ thống thông tin liên lạc được xây dựng hiện đại và không ngừng được mở rộng. Công tác quản lý thu - chi ngân sách đạt kết quả tốt, đảm bảo cân đối được ngân sách huyện và có đóng góp đáng kể cho ngân sách Trung ương và tỉnh. Sự nghiệp văn hóa - xã hội có chuyển biến đáng kể, ngành y tế thực hiện có kết quả công tác chăm sóc sức khỏe cho nhân dân. Hoạt động văn hóa - văn nghệ, thông tin tuyên truyền bám sát các nhiệm vụ chính trị của địa phương. Sự nghiệp giáo dục từng bước ổn định và tiến bộ. Các vấn đề an sinh xã hội được quan tâm và được sự ủng hộ của các cấp, các ngành và mọi tần lớp nhân dân tham gia, đem lại hiệu quả thiết thực.

Trong không khí phấn khởi, tin tưởng vào sự nghiệp đổi mới của Đảng, từ ngày 03/02 đến 05/02/1996, Đảng bộ huyện Hải Ninh tổ chức Đại hội đại biểu lần thứ XIX. Dự Đại hội có 150 đảng viên đại diện cho hơn 1.000 đảng viên của đảng bộ.

Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ huyện khóa XIX gồm 35 đồng chí, Ban Thường vụ có 11 đồng chí; đồng chí Nguyễn Văn Quynh được bầu làm Bí thư, đồng chí Nguyễn Đăng Trưởng là Phó Bí thư Thường trực, đồng chí Trần Khắc Kỳ làm Phó Bí thư - Chủ tịch UBND huyện.

Phát huy ưu thế có đường biên giới với nước bạn Trung Quốc, tháng 01/1996, Văn phòng Chính phủ có Công văn 135 về xây dựng và phát triển khu kinh tế cửa khẩu Móng Cái; tháng 09/1996, Thủ tướng Chính phủ ra Quyết định 675-QĐ/TTg về việc áp dụng thí điểm một số chính sách cửa khu cửa khẩu Móng Cái. Sau hơn 1 năm thực hiện Quyết định 675, khu vực cửa khẩu Móng Cái đã trở thành một thị trường lớn, sầm uất nhất của các tỉnh biên giới phía Bắc về hàng tạm nhập tái xuất và kho ngoại quan.

       Song song với chỉ đạo phát triển kinh tế, xây dựng cơ sở hạ tầng, Đảng bộ huyện Hải Ninh hết sức quan tâm đến công tác văn hóa - xã hội. Sự nghiệp giáo dục tiếp tục phát triển; đời sống tinh thần của nhân dân ngày càng nâng cao; công tác quốc phòng - an ninh luôn được coi trọng.

***

Dưới ánh sáng Nghị quyết Đại hội VI của Đảng, sau 12 năm tiến hành công cuộc đổi mới, Đảng bộ huyện đã lãnh đạo nhân dân thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, đưa Hải Ninh từ huyện nghèo trở thành huyện khá; tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh, tương đối bền vững, thu ngân sách tăng. Công tác xây dựng Đảng và hệ thống chính trị không ngừng được củng cố, mở rộng và nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động. Công tác quốc phòng, an ninh, giữ gìn trật tự an toàn xã hội được đảm bảo, tạo môi trường thuận lợi cho kinh tế - xã hội phát triển. Đời sống vật chất, văn hóa, tinh thần của nhân dân không ngừng đượcc cải thiện và nâng cao.

VII - ĐẢNG BỘ THỊ XÃ MÓNG CÁI TIẾP TỤC ĐẨY MẠNH THỰC HIỆN CÔNG CUỘC ĐỔI MỚI, ĐẨY MẠNH CÔNG NGHIỆP HÓA - HIỆN  ĐẠI HÓA (7/1998 - 2006)

Tháng 7/1998, Chính phủ ban hành Nghị định về việc thành lập Thị xã Móng Cái thuộc tỉnh Quảng Ninh trên cơ sở diện tích và dân số của huyện Hải Ninh. Ngày 14/11/1998, Đảng bộ, chính quyền và nhân dân các dân tộc thị xã Móng Cái tổ chức Lễ công bố Nghị định số 52 về thành lập Thị xã Móng Cái và đón nhận Huân chương Lao động hạng Nhất của Nhà nước trao tặng.

Từ ngày 16/11 đến 18/11/2000, Đại hội đại biểu lần thứ XX Đảng bộ Thị xã Móng Cái được tổ chức trọng thể tại nhà khách Ka Long. Dự Đại hội có 150 đại biểu chính thức thay mặt cho hơn 1.400 đảng viên của Đảng bộ. Đến dự và chỉ đạo Đại hội có đồng chí Nguyễn Văn Quynh - Thường trực Tỉnh ủy và các đồng chí đại diện các Ban Xây dựng Đảng của Tỉnh ủy Quảng Ninh.

Đại hội đề ra các nhiệm vụ và giải pháp: tập trung phát triển thương mại, du lịch, dịch vụ, kinh tế đối ngoại; phát triển nông nghiệp theo hướng sản xuất hàng hóa; đẩy mạnh phát triển công nghiệp và tiểu thủ công nghiệp; tăng cường đầu tư xây dựng kết cấu hạ tầng; phát triển, nuôi dưỡng, quản lý tốt các nguồn thu ngân sách trên địa bàn; thực hiện tốt các vấn đề xã hội; quan tâm phát triển vùng cao biên giới và hải đảo, vùng đồng bào dân tộc thiểu số; kết hợp phát triển kinh tế với quốc phòng, an ninh; đổi mới hoạt động và nâng cao chất lượng của hệ thống chính trị; nâng cao năng lực và sức chiến đấu của Đảng.

Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ thị xã khóa XX gồm 33 ủy viên; đồng chí Ngô Xuân Nhạc làm Bí thư Thị ủy, đồng chí Nguyễn Đăng Trưởng và Trần Khắc Kỳ làm Phó Bí thư Thị ủy.

Tháng 9/2004, Ban Thường vụ Tỉnh ủy Quảng Ninh ra Nghị quyết số 19 về việc “xây dựng và phát triển thị xã Móng Cái thành Thành phố biên giới, cửa khẩu”. Tiếp đó, tháng 9/2005, Bộ Chính trị ra Nghị quyết số 54 về “phát triển kinh tế - xã hội và đảm bảo quốc phòng, an ninh vùng đồng bằng sông Hồng đến năm 2010 và định hướng 2020”, trong đó định hướng “xây dựng Thị xã Móng Cái trở thành Thành phố cửa khẩu quốc tế trước năm 2010”. Đây là những điều kiện thuận lợi để để kinh tế Móng Cái tiếp tục phát triển mạnh trong giai đoạn tiếp theo.

Ngày 26-27/9/2005, tại Trung tâm Văn hóa - Thông tin - Thể thao của Thị xã, Đại hội Đảng bộ thị xã Móng Cái lần thứ XXI được tiến hành trọng thể. Tham dự Đại hội có 200 đại biểu đại diện cho 1.985 đảng viên ở 60 chi, đảng bộ trực thuộc. Đến dự và chỉ đạo Đại hội có đồng chí Nguyễn Văn Quynh - Bí thư Tỉnh ủy, Chủ tịch Hội đồng nhân dân tỉnh và các đồng chí lãnh đạo các Ban Xây dựng Đảng của Tỉnh ủy Quảng Ninh.

Từ những thành tựu, tiến bộ và những thiếu sót, khuyết điểm, Đại hội rút ra một số kinh nghiệm:

Một là, phải luôn nắm vững và kiên định các quan điểm, đường lối của Đảng. Phát huy sức mạnh đại đoàn kết của toàn dân; phải thực hiện đúng nguyên tắc tập trung, dân chủ; nâng cao trách nhiệm người đứng đầu của mỗi đơn vị;

Hai là, quán triệt quan điểm phát triển kinh tế là trọng tâm; phải quán triệt và có cách làm tốt, huy động được các nguồn lực trong dân, thực hiện “xã hội hóa”.

Ba là, phải thường xuyên coi trọng củng cố quốc phòng, an ninh, làm tốt công tác đối ngoại, xây dựng biên giới hòa bình, hữu nghị; giải quyết tốt những vấn đề an sinh xã hội.

Bốn là, làm tốt cuộc vận động xây dựng và chỉnh đốn Đảng, nâng cao năng lực, sức chiến đấu của tổ chức cơ sở Đảng; xây dựng Đảng bộ trong sạch, vững mạnh, xây dựng đội ngũ cán bộ, đảng viên, công chức gương mẫu, trung thực, liêm khiết, có chuyên môn giỏi… là nòng cốt, tạo động lực to lớn trong quần chúng nhân dân, là vấn đề có ý nghĩa chiến lược, đáp ứng yêu cầu trước mắt và lâu dài cho sự phát triển của thị xã.

Đại hội Đảng bộ thị xã lần thứ XXI đề ra phương hướng, nhiệm vụ 5 năm (2005 - 2010) với mục tiêu tổng quát: “Tiếp tục đổi mới toàn diện, mạnh mẽ và đồng bộ, huy động các nguồn lực, các thành phần kinh tế để đẩy mạnh sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa; thực hiện tốt đường lối, chính sách đối ngoại của Đảng và Nhà nước ta, đặc biệt là mối quan hệ hữu nghị láng giềng, tin cậy lẫn nhau, hợp tác và phát triển với chính quyền, nhân dân thị xã Đông Hưng, khu Phòng Thành - Trung Quốc; phấn đấu phát triển kinh tế với tốc độ tăng trưởng cao, hiệu quả và bền vững; gắn phát triển kinh tế với xây dựng các lĩnh vực văn hóa - xã hội, nâng cao rõ rệt đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân; quan tâm phát triển các vùng biên giới, hải đảo, đồng bào dân tộc thiểu số, nơi còn khó khăn; nâng cao năng lực và sức chiến đấu của Đảng, hiệu quả hoạt động của chính quyền, đoàn thể, các tổ chức chính trị - xã hội…; không ngừng làm tốt công tác quốc phòng, an ninh, giữ vững ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội; phấn đấu xây dựng Móng Cái trở thành Thành phố biên giới cửa khẩu Đông Bắc của Tổ quốc, một trong hai trung tâm thương mại, du lịch - dịch vụ lớn của tỉnh Quảng Ninh và của vùng kinh tế trọng điểm Bắc Bộ”.

Đại hội bầu Ban Chấp hành Đảng bộ Thị xã Móng Cái khóa XXI nhiệm kỳ 2005 - 2010 gồm 35 đồng chí; Ban Chấp hành bầu Ban Thường vụ Thị ủy gồm 11 ủy viên, đồng chí Nguyễn Văn Trung được bầu làm Bí thư Thị ủy, đồng chí Hoàng Thanh Cự và đồng chí Phạm Văn Tiêu được bầu làm Phó Bí thư.

***

Sau 10 năm tiến hành sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa và 5 năm thành lập Thành phố, thực hiện Nghị quyết Đại hội Đảng các cấp, Đảng bộ Thành phố lãnh đạo các xã, phường, các đơn vị nắm bắt thời cơ, vượt qua thách thức, phát huy thế mạnh và khai thác mọi nguồn lực để tập trung phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội; Thành phố Móng Cái đã có những bước phát triển to lớn về thương mại, du lịch và phát triển kinh tế với tốc độ tăng trưởng cao, cơ sở hạ tầng đô thị phát triển nhanh, mang dáng vóc của một thành phố hiện đại, văn minh, một cửa ngõ của Việt nam và các nước khu vực ASEAN trong mối gắn kết với thị trường phía Nam của Trung Quốc. Quan hệ đối ngoại và kinh tế đối ngoại mở rộng, phát triển. Công tác xây dựng và chỉnh đốn Đảng thực hiện thường xuyên; hệ thống chính trị được củng cố, nâng cao. Năm 2004, Móng Cái được Nhà nước phong tặng danh hiệu “Anh hùng lao động thời kỳ đổi mới”.

***

Trải qua chặng đường hơn 60 năm kể từ ngày Chi bộ Đảng đầu tiên ra đời, dưới sự lãnh đạo của Trung ương Đảng, của Tỉnh ủy Quảng Ninh (trước đây là Tỉnh ủy Hải Ninh), Đảng bộ Móng Cái từng bước trưởng thành và không ngừng lớn mạnh, đảm nhận vai trò lãnh đạo toàn quân, toàn dân trên địa bàn thị xã tiến hành các cuộc kháng chiến chống xâm lược và đã giành được những thắng lợi to lớn trong xây dựng và bảo vệ quê hương, viết nên những trang sử vẻ vang của Móng Cái anh hùng./.

----------------

(Nguồn tin: Lịch sử Đảng bộ Thị xã Móng Cái 1946 - 2006;

Nhà xuất bản Chính trị quốc gia - Hà Nội, 2008)